Foto: NALN

SêGoed van Anlen Marais: “Poësie is vir my ’n medium wat ’n byna religieuse toewyding eis van wie daarmee besig wil wees.” “As digter sal ek altyd Afrikaans bly. Dis die taal waarin die wonderbare stuk geel kaas van die maan vir altyd sawens voor my sal opkom.” (Die Burger, 20 Maart 1999) Hoe gaan sy te werk as sy dig? “Soms kom dit gou. Maar meestal is dit ’n lang proses van besinning. Dis nie makliker (of vinniger) om ’n gedig te skryf – as sê – ’n drama nie.” (Insig, Februarie 1999) Waar skryf sy? “In die studeerkamer. Alle gedigte vind egter nie noodwendig hul voltooiing daar nie. Dit bly draai maar in ’n mens se kop waar jy ook al gaan. Soms kom die oplossings waarna jy soek, by die onmoontlikste plekke by jou op – soos wanneer jy inkopies doen.” (Insig, Februarie 1999) Hoe gaan sy te werk om iets te skryf? “My idees word vroeg gebore. Karakters speel in my gemoed. Dit duur ’n lang tyd voordat dit op papier kom.” (Die Burger, 20 September 2003) “As ’n gedig voltooi is en hy het geword wat hy moes wees, gee dit ’n geluk wat niks anders dermate kan gee nie. Die effek is egter kortstondig, want die geluk kwyn as ’n mens afstand op die skryfsel kry, en dan begin die analise.” (Insig, November 1988) Is sy ’n taalvegter? “Ja, ek is gekant teen Engafrikaans. Ek voel die gebruik daarvan voer ons drie eeue terug na die tyd toe Afrikaans as kombuistaal bestempel is.” (Die Burger, 20 September 2003)

Gebore en getoë

Anlen Elisabeth Marais is in 1953 gebore as ’n nooi Jordaan. Sy word groot op Fort Beaufort in die Oos-Kaap, waar sy matrikuleer. Sy was hoofmeisie daar en voeg vinnig by: “Daar was net tien kinders in die klas, waarvan twee meisies was.” (Oosterlig, 26 November 1984)

Haar vader was betrokke by die veiligheidspolisie en haar moeder was ’n dosent in Engels en Latyn aan die Fort Hare Universiteitskollege.

Anlen beskryf haar grootworddorp aan Roline Norval (Oosterlig,  5 Oktober 1988) as ’n “stimulerende dorp met baie bakens in die landskap. Van kleins af is ek gekonfronteer met die groot swart gesig van die dorp. Die swart werkers het elke oggend met hul perde uit die berge op die dorp aangekom en elke aand met die aandklok verdwyn. Van politieke werklikhede het ek van my pa gehoor, wat in die veiligheidspolisie was. My ma, wat Latyn en Engels aan die kollege doseer het, het saans voor die kaggelvuur vir my as klein kind die legendes en mites van die Griekse en Romeinse gode vertel. My pa het ook gedurig stories vertel.

“Dit is hier waar woorde en wat jy daarmee kan doen, vir my ’n gevoel van opwinding begin gee het deur die kontras tussen die onheilspellende skadu’s wat die vlamme agter teen die muur gooi en die veilige en geborge gevoel om die kaggel, waar Ma woorde optower en Pa biltong kerf.

“Fort Beaufort was ’n mengelmoes van plattelandse mense met ’n kosmopolitiese aksent uit die geledere van die universiteit en die Duitse klooster wat as die kultuursentrum van die dorp beskryf kan word. Dit is by die klooster waar ek Duits-klasse en musiek geneem het.”

In standerd ses lees Anlen “Vroegherfs” van NP van Wyk Louw in ’n tydskrif en dit is toe dat sy haar eerste gedigte begin skryf: “Ek onthou nog die opwinding en dankbaarheid wat ek gevoel het dat so iets in Afrikaans geskryf is en dat dit hoegenaamd geskryf is,” vertel sy aan Norval.

Verdere studie en werk

Na matriek is Anlen na die Universiteit van Stellenbosch, waar sy haar BA en BA Honneurs behaal. Sy was, soos vele ander digters wat in daardie jare op Stellenbosch was, lid van DJ Opperman se Letterkundige Laboratorium. In haar honneursjaar was sy Opperman se assistent en dit is veral in daardie tyd dat haar digwerk rigting gekry het. Terwyl sy haar vir ’n MA-graad in Afrikaanse letterkunde voorberei het, het Opperman siek geword en het sy haar studie op die lange baan geskuif. Sy is toe as gas van die Nederlandse Zuid-Afrikaanse Vereniging na Nederland.

In 1977 behaal Anlen haar HOD aan die Universiteit van Port Elizabeth en vanaf 1978 tot 1983 is sy verbonde aan verskeie skole in die Kaap en op Uitenhage.

Sy tree in die huwelik met A Marais en hulle gaan vestig hulle op Despatch. Die egpaar het ’n seun, Ernst.

Die Departement van Nasionale Opvoeding skryf in 1979 ’n prosawedstryd uit, en hoewel daar geen wenner of naaswenner aangewys is nie, word die derde prys gesamentlik aan Anlen en Roy Niemann toegeken. Anlen ontvang dit vir haar manuskrip Op parool.

In 1984 debuteer Anlen as digter in die bundel Visier, wat deur Charles Fryer en Petra Müller saamgestel is. Ander digters wie se werk ook in die bundel opgeneem is, is Carol Clark, Wium van Zyl, Donald Riekert en Rosa Smit. TT Cloete skryf in Tydskrif vir Letterkunde (Mei 1985) dat Anlen die digter is wat individueel die beste indruk gemaak het. Daniel Hugo meen in Die Volksblad (15 Desember 1984) dat Anlen die sterkste digter in die bundel is: “Haar gedigte is met ’n beheerste, vormvaste hand geskryf,” sê hy. Vir André le Roux in Beeld is Anlen se gedigte met elke herlees beter en dat haar eie bundel moet verskyn.

Foto: Pixabay.com

Na die geboorte van hulle seun was Anlen vir vier jaar by die huis en gedurende hierdie tyd ontstaan haar eerste selfstandige bundel, Die wolf in die blare. Sy verduidelik aan Roline Norval dat die titelgedig sinspeel op die kinderverhaal van die wolf en die drie varkies, “waarin sy die vrese wat met kindersprokies gepaard gaan en die rol wat die ma se vrese daarin speel, bekyk. Dit is veral die toonaard van hierdie gedigte wat van dié van my vroeë gedigte verskil. Ek is met ’n man getroud wat die lewe tong-in-die-kies benader wat my ook beïnvloed het om minder ernstig te wees. Ek voel ook ’n skatpligtigheid teenoor die omgewing en het die geografiese gebied beklemtoon.”

Die bly in ’n huis en die redes wat ’n mens dwing om daar te bly soos verpligtinge is die belangrikste tema van Die wolf in die blare. Ook is die son wat sleg is vir die menslike liggaam as gevolg van ’n siekte, ’n ander oorwegende tema.

Nadat sy in Visier gedebuteer het, hou Anlen aan met skryf en dit is hierdie gedigte wat in haar eerste bundel opgeneem is. In Insig van November 1988 vertel sy as volg: “Maar dis eers sedert Desember verlede jaar (1987) dat ek ’n patroon in die verse begin waarneem het en toe besluit om meer by te voeg en aan te las vir ’n bundel."

Pieter van der Lugt (Die Burger, 8 Desember 1988) sê dat dit “verblydend is om ’n debuut te sien waarin die peil van die verse so konstant is. Hier is min vaal kolle en origens ’n handvol verse wat talle lesers sal bybly. Daar is ’n konsekwentheid in die segswyse wat ’n afgeronde indruk laat en groot belofte inhou.”

Vir Joan Hambidge (Beeld, 5 Desember 1988) is “die vermoë om temas te kan komponeer, verdienstelik. Daar is blyke van ’n kragtige eie stem en ’n vermoë om konkreet te werk. Die verse is egter nie altyd tegnies af nie. Sou die digteres egter tegnies ontwikkel, behoort haar eiesoortige visie tot ’n boeiende digterskap te ontwikkel.”

Anlen skryf haar in 1988 in vir ’n graad in kuns aan Unisa. “Ek wou graag met ’n ander kunsvorm eksperimenteer soos met beeldhouwerk. Dit is interessant dat ’n mens met dieselfde probleme soos dié van integrasie te kampe kry in elke kunsvorm. Ek het my eerste jaar met beeldhou as hoofvak met vlieënde vaandels geslaag, maar het besluit om in my tweede jaar slegs kunsgeskiedenis aan te pak, omdat ek die wondere van die rekenaar ontdek het,” vertel sy aan Roline Norval.

’n Toneelstuk van Anlen, Wittakker se laaste trippie, word in 1989 by die ATKV se Kampustoneelfees opgevoer deur die Universiteit van die Witwatersrand se Dramadepartement. Sy beskryf die stuk as post-protesteater. “Dit is teater van versoening. Daar is ondertone van protes teenwoordig, maar dit is nie die protes van spoeg nie,” verduidelik sy aan Roline Norval (Oosterlig, 23 Maart 1989). Die stuk is ’n huldeblyk aan Wittakker, ’n Engelse narkotiseur wat altyd saam met ’n groepie bruin vissers gaan visvang het. Daar is twee sterk rolle in die stuk en een is geskryf met die akteur Eric Nobbs in haar agterkop, en in die ander rol sou sy graag ’n akteur soos John Kani wou sien wie se gesigspel een van sy sterk punte is.

Anlen was een van die eerste persone wat die ATKV se werkskole bygewoon het. Sy het in 1985 ’n werkskool bygewoon wat deur Nico Luwes gelei is oor die skryf van dramas.

In 1990 ontvang Anlen ’n oproep van Japie Greeff, voorsitter van die Sinodale Kommissie van die NG Kerk in Oos-Kaapland, met die versoek om ’n passiespel te skryf. Sy was juis besig met navorsing vir ’n gedig oor die opstanding soos dit in Johannes 20 beskryf word. Hierdie gedig het Maria Magdalena se slotliriek in die passiespel Die passie van onse Heer geword. Anlen het die teks en lirieke geskryf en die passiespel is onder haar regie in 1991 in Happy Valley in Port Elizabeth opgevoer in samewerking met Kruik. Van die soliste was Randall Wicomb, Rudi Neitz, Theo Boekkooi, Retha Smit en Patricia Smith.

Saam met Patricia Smith is Anlen in 1992 verantwoordelik vir ’n kinderreeks, Moeder Aarde, wat oor omgewingsbewaring handel en wat oor Afrikaans Stereo se kinderprogram Siembamba uitgesaai is. Sy beskryf die oorsprong van hierdie reeks aan Roline Norval (Oosterlig, 2 Oktober 1992): “Ek het vir Patricia vertel van die liedjie wat ek geskryf het met ’n paar stories met ’n bewaringstema. Ek het egter weer daarvan vergeet totdat Patricia vir haar gevra het om daarna te kyk. Patricia het die stories aangevul met ’n paar van haar eie totdat daar genoeg was vir ’n hele reeks. Die stories, almal met ’n bewaringstema, speel hulle af in die Oos-Kaapse omgewing met die bedreigde diere van die streek as tema. Patricia het die stories ‘gered’ het, want ek was baie besig om aan talle projekte te werk, soos ’n etniese drama met musiek, asook ’n Kersspel wat opgevoer sou word om Despatch se 55ste jaar te vier.” In 1993 skryf Anlen ’n opvolgreeks van ’n verdere tien episodes van Moeder Aarde.

Ben de Koker van Bloemfontein neem die regie waar van haar Kersspel, Die seuns van Jonathan, wat in 1992 op die planke gebring is.

In 1993 ontvang Anlen ’n uitnodiging om haar kinderdrama Koer-koer vir opvoering te neem na die Third International Women Playwright’s Conference in Adelaide in Australië.

Anlen is ook ’n skilder van naam en sy het al ’n uitstalling van haar skilderye saam met ander kunstenaars in Uitenhage gehou.

Anlen se veelsydigheid ken geen perke nie en in 1995 word haar eerste musiekspel, Noah was his name, deur die Hoërskool Brandwag op Uitenhage opgevoer. Hierdie stuk is ’n unieke benadering tot die storie van Noag, wat die “natuurbewaarder” was toe die groot vloede die aarde verswelg het. Deur die stuk hoop Anlen om die kinders meer betrokke te kry by natuurbewaring.

Anlen lees in 1995 in Die Burger van BBC World Service se dramawedstryd en sy besluit om daaraan deel te neem. Vir haar drama Dear Miester Mandela word sy aangewys as die streekwenner vir Afrika en die Midde-Ooste en die moontlikheid het bestaan dat dit as radiodrama oor die BBC uitgesaai sou word. Sy beskou hierdie toekenning as een van die hoogtepunte van haar skryfloopbaan. Sy het die stuk aanvanklik in Afrikaans geskryf en dit toe in Engels vertaal. Anlen meen dat die stuk baie beter in Afrikaans klink, omdat dit in die streektaal van die Oudtshoorn-distrik geskryf is.

Die idee vir die stuk het ontstaan na aanleiding van ’n storie wat haar oupagrootjie, ’n Skot van geboorte wat by Oudtshoorn geboer het, vertel het, vertel Anlen aan Roline Norval (Die Burger, 28 September 1995). Haar oupagrootjie se plaas is gedurende die Anglo-Boereoorlog deur die Engelse soldate beset en een van die werkers op die plaas het ’n Engelse soldaat se kind gehad. Anlen het geen idee wat van die kind geword het nie, maar sy het hierdie gegewe as agtergrond gebruik in haar verhaal waarin sy ’n beeld probeer gee van die gebeure van die twintigste eeu in Suid-Afrika.

In Anlen se verhaal erf die kind wat destyds gebore is, ná 90 jaar £10 000 van sy Engelse kant van die familie. Hy kan egter nie lees of skryf nie en die brief wat hy aan sy vrou dikteer, dra hy op aan “Miester Mandela” en dit vorm die drama.

In 1997 is die Afrikaanse weergawe van die stuk, Horiesô Madiba, by die hooffees van die KKNK deur Kruik Oos-Kaap opgevoer met David Goliath en Vinette Ebrahim in die hoofrolle en onder regie van Marléne Pieterse. Na die opvoering skryf Roline Norval dat hierdie stuk Afrikaanse teater, veral in die Oos-Kaap, weer moed gee. “Met skerp waarneming, aanvoeling en verbeelding het sy vir haar Martiens en Ragel ’n verwysingsveld geskep wat hulle eg en geloofwaardig maak. Sy gebruik byvoorbeeld die rol wat mites in die kultuuragtergrond speel om die meer gesofistikeerde teatergangers ’n subtiele aanduiding te gee van wat van hul kleinseun geword het. Dit is nie net twee karakters nie, maar die geskiedenis en ’n plek waaraan lewe gegee word.”

Een van die beoordelaars van die BBC se kompetisie, Tim Butchard, hoof van die Departement Drama en Dans van die British Council, het die stuk as “roerend en skerpsinnig en ’n besonderlike effektiewe stuk teater” beskryf. Die paneel van ses beoordelaars het die stuk se “roerende eenvoud en die patos waarmee die twee bejaarde mense se oorloggeteisterde lewens uitgebeeld word, aangeprys en die stuk opgesom met: ‘Goeie karakterisering en ’n goeie uitbeelding van die verhouding tussen die twee mense en ’n gevoel vir die taal wat hulle praat ... die skrywer het baie talent, vernuf en kundigheid’.”

Anlen se kulturele bydrae oor twintig jaar tot die Oos-Kaap word in 1998 deur die Departement van Kuns en Kultuur erken toe sy ’n toekenning van hulle ontvang.

In 1998 tree sy saam met ander skrywers by die Universiteit van Port Elizabeth se skryfskool op. Sy het die afdelings radiodramas en dramas behartig. In 1998 bied sy ook ’n radiodrama-werkswinkel op Graaff-Reinet aan vir die Departement van Kuns en Kultuur.

Na elf jaar word Anlen se tweede digbundel, muur van berge, in 1999 deur Tafelberg Uitgewers gepubliseer. Dit is geïnspireer deur die gebeure toe haar moeder nie meer kon praat nie weens keelkanker. Daarna kon sy net deur briefies te skryf met haar dogter kommunikeer. Anlen en haar geneesheer-man het haar so lank as moontlik tuis verpleeg en daar was eenvoudig nie die tyd of energie om aan gedigte te dink nie, vertel sy aan Cas van Rensburg (Insig, Februarie 1999). Petra Müller en Danie Botha van Tafelberg Uitgewers was die groot impetus om met die materiaal om te gaan. “Jaar ná jaar het hul Kerskaarte aangekom met die boodskap: Ons wag.”

Ná twintig jaar het Anlen uiteindelik die moed gehad om deur die boks met papiere te gaan: “Met die skryf van muur van berge moes ek my nie alleen in tyd terugverplaas nie, maar ook na die gebeure se ruimte. Dit het soveel konsentrasie geverg dat ek soms vergeet het waar ek my eintlik bevind.”

Sy vertel aan Cas van Rensburg dat dít waaroor sy in muur van berge skryf, haar vir baie lank sonder woorde gehad het: “Selfs nou nog vind ek dit moeilik om daaroor te praat. Voorts het ek vir ’n lang ruk gemeen die onderwerp is dalk té persoonlik vir publikasie. Deur te wag het ek gehoop dat ek die nodige afstand daarop sou vind en sodoende reg sou kon laat geskied aan die omvang en diepgang daarvan.”

Oor die titel van die bundel verduidelik Anlen aan Van Rensburg dat haar ma die laaste ses maande nie meer kon praat nie; dus moes sy alles wat sy wou sê, neerskryf: “Muur van berge is haar laaste woorde. So het sy dit wat sy toe gesien het, onder woorde gebring. ’n Vertroostende nalatenskap.”

In Zuid-Afrika van November/Desember 1999 skryf Hans Ester: “Ik vind deze poëzie zeer indrukwekkend en ik ben blij dat er in Zuid-Afrika ook nog gedichten werd geschreven waarin de ironie en de onbetrokkenheid het moeten afleggen tegen de werkelijke levensproblemen.” AP Grové (Beeld, 24 Mei 1999) meen dat daar beslis beplanning en struktuur in die opset van die bundel sit, asook afwisseling van spanning. “Maar die bundel het ook sy skadukant. Baie van die gedigte, selfs van die bestes, word plek-plek te informatief, mededelend, prosa-agtig, ritmies spanningloos. [...] Dis ’n bundel wat sekerlik ’n bydrae lewer, maar daarby is dit ’n bundel wat vanweë verstegniese tekorte nie sy moontlikhede en beloftes ten volle kon verwesenlik nie.” Francois Smith (Die Burger, 2 Junie 1999) skryf dat Marais se poësie nie soseer deur die beeldgebruik of liriese toon bekoor nie. “Dit is egter ’n ryk bundel vir diegene wat bedag is op hoe die ‘fyn net van die woord’ reg deur die bundel ingespan word.”

Anlen se radiodrama The medic was onder die tien finaliste in die Sanlam/RSG se hoorspelkompetisie in 1999 en word op RSG uitgesaai onder regie van Terrance April. Verskeie van haar verse word in versamelbundels opgeneem, onder andere in Sy sien webbe roer, wat in 1999 deur Lina Spies saamgestel is. Twee kortverhale wat Anlen ingeskryf het vir De Kat se Vonkfiksie-wedstryd word saam met ander finaliste s’n gepubliseer in ’n bundel wat by Human & Rousseau uitgegee is.

In Maart 1999 ontvang Anlen ’n oorkonde van die ATKV vir haar bydrae tot Afrikaans.

Op grond van ’n nominasie deur die BBC word Anlen in 1999 genooi om deel te neem aan die Alexander Onassis International Competition Prize for the Composition of an Original Theatrical Play, wat geskeduleer was om in 2001 toegeken te word met ’n prysgeld van $150 000.

In 2003, met haar vyftigste verjaardag, het die Port Elizabethse Amateur-toneelvereniging (Peaat) haar vereer vir haar bydrae tot Afrikaans deur ’n toneelstuk, Die storieboom, oor haar werk op te voer. Agt van haar gedigte is in Groot verseboek 2000, wat deur André P Brink saamgestel is, opgeneem.

Anlen is lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en op 2002 se toekenningsplegtigheid vir die Hertzogprys het Elize Botha vir Anlen persoonlik bedank vir haar bydrae tot Afrikaans. “So ’n opmerking kan geen geld ter wêreld koop nie.” (Die Burger, 20 September 2003)

Publikasies:

Artikel oor Anlen Marais beskikbaar op die internet

• Anlen Marais https://af.wikipedia.org/wiki/Anlen_Marais

Artikels deur Anlen Marais beskikbaar op die internet

• Die bybie [kortverhaal] http://www.mandela.ac.za/onseangeltjie/bybie.htm 

• Minuet in G [kortverhaal]

The post Anlen Marais (1953–) appeared first on LitNet.

Gebore en getoë

Pieter Willem Buys is op 15 Oktober 1923 in Germiston in die destydse Transvaal (vandag Gauteng) gebore. Sy ouers was Karoomense. Sy moeder was ’n nooi Du Plessis van Philippolis en sy vader ’n Steynsburger. Hulle het na ’n plaas tussen Brakpan en Heidelberg verhuis toe hy nog ’n jong seun was.

PW Buys het in Brakpan en Bronkhorstspruit skoolgegaan en in Bronkhorstspruit gematrikuleer.

Verdere studie en werk

PW Buys het sy naskoolse studie aan die Potchefstroomse Universiteitskollege in 1941 begin – die moeilike jare van die Tweede Wêreldoorlog. Hy het die grade BA, BD, ThM en ThD (in 1970) aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys (vandag die Noordwes-Universiteit) behaal. Hy was met Lulu getroud; sy is in 2001 oorlede. Die egpaar het vyf kinders gehad: twee seuns, Gerrit en Johan, en drie dogters, Mietsie, Susan en Louise.

Vanaf 1948 tot 1950 is hy predikant in die Gereformeerde Kerk op Theunissen in die Vrystaat. Saam met die gemeente het hy die groot ontwikkeling op die Vrystaatse goudvelde meegemaak.

In 1950 is hy na Kroonstad (ook in die Vrystaat) en was vanaf 1953 tot 1966 leraar van die Gereformeerde Gemeente Potchefstroom. Tydens sy bediening daar is ’n nuwe kerkgebou in gebruik geneem. Hy het in 1961 drie maande lank in Nederland gewoon, waar hy aan sy doktorale studie gewerk het.

In 1966 is hy na die Noordbrug Gemeente in Potchefstroom, waar hy predikant was tot 1973.

Vanaf 1973 tot 1988 was PW Buys professor in die etiek en apologetiek aan die Teologiese Skool in Potchefstroom en aan die PU vir CHO, waarna hy rektor van die Teologiese Skool in Potchefstroom geword het, tot 1985. Vanaf 1981 tot sy aftrede in 1988 was hy hoof van die Departement Dogmatologiese Vakke.

In 1979 het Buys, in opdrag van die Nasionale Sinode van die Gereformeerde Kerk, die teks van Totius se Psalmberymings hersien. Hy het die teks van die Totiusberymings so ver as moontlik behou en slegs die ou Nederlandse vorme met nuwer Afrikaanse woorde vervang. Hierdie hersiening wat hy pas voor sy dood voltooi het, moet nie met die nuwe Psalmomdigtings verwar word nie.

Ná sy emeritaat in 1988 het hy met pastorale versorging van bejaardes in drie Potchefstroomse aftreeoorde begin, ’n liefdestaak wat hy verrig het tot sy afsterwe in 1999.

Met sy emeritaat in 1988 is ’n bundel wetenskaplike opstelle vir hom aangebied onder die titel Waar die paaie saamwoon. Onder bekende teoloë wat studente van Buys was, tel onder andere Fika van Rensburg, Herrie van Rooy, Paul de Bruyn, Koot Vorster en PP Kruger.

PW Buys het deur die jare talle artikels in wetenskaplike en kerklike tydskrifte en boeke gepubliseer. Hy was ook vir baie lank redakteur van die Christelike kinderblad Slingervel. Benewens wetenskaplike artikels deur hom het van sy verse ook van tyd tot tyd in Tydskrif vir Letterkunde en Stiebeuel verskyn.

Buys het in 1977 met die digbundel Pleroma gedebuteer. Die titelwoord is ’n godsdienstige term wat beteken dat God alomteenwoordig is in die skepping.

“Die gedigte in die bundel is in sewe afdelings (sewe is die Bybelse volledigheidsgetal) tuisgebring en dit wil tesaam duidelik maak hóé God alomteenwoordig is in Sy skepping. En dan tref dit ons dat ook Buys se poësie ons uiteindelik uitbring by die organiese gedagte wat ons teëkom by ander digters, soos Van Wyk Louw, DJ Opperman, Herman Gorter en Totius, vir wie die organiese samehang van dinge in God hulle oorsprong het, soos ook vir Buys. Ons het hier nie met invloed te make nie, maar met diepe verwantskap,” volgens die resensent (onbekend) in Junie 1978 se Tydskrif vir Geesteswetenskappe.

“Buys se organiese, pleromatiese kyk op mens en wêreld, mens en skepping, is wesentlik digterlik en ’n vormkrag. Vanweë die pleromatiese samehang van dinge kan uiterstes met mekaar saamgaan, soos die heerlike en liriese ‘Amelita Galli-Curci’ en die pragtige singende ‘Meidjie’ wat spontaan saamhoort met die vroue in pyn in die afdeling ‘Vroue’. Wat boei in Pleroma is wat ons kan noem die veranderlike perspektief, maar die konstante resultaat. (...)

“Die lewensvolheid en egtheid van die bundel lê vervolgens daarin dat ook die onsekerhede van die mens, sy ‘gemis’, sy pyn en verdwaaldheid in ’n soms ontgrensde wêreld (‘My plaas se grens’) in hierdie gedigte onder woorde gebring is. En ook in die geval van die pyn byvoorbeeld is gewone daaglikse dinge, die ‘voorhande’ dinge, weer eens die vertrekpunt van ’n ervaring wat ver uitreik, soos in die merkwaardige ‘Kleiosse’, waar die seun se skurwe winterwond, wat ontstaan het omdat hy kleiosse gemaak het, uitgroei tot die pyn van die mens. (...)

“Oor die gaafheid van die vers in Pleroma hoef mens nie te twyfel nie. Dié is daar. Gaan luister maar na die gang van die ritme in die slot van ‘Tornado’ of die delikate klank en ritme in ‘Meidjie’. Met groot gemak is die verse geskryf in Pleroma wat so ’n vol werklikheid dra van groot en klein, naby en oneindig verre dinge, en dit is juis in hierdie laaste, groter strukture dat Buys uitmunt.”

Buys se tweede bundel, Wit korbeel, is in 1987, presies tien jaar na Pleroma, gepubliseer. Jacques van der Elst (Die Vaderland, 30 November 1987)  was verras deur die hoeveelheid verskillende temas en motiewe in die bundel omdat ’n mens kon aanneem – siende dat die digter ’n teoloog is –dat die meeste gedigte godsdienstig van aard sou wees. Daar is wel ’n sterk godsdienstige ondertoon, maar dit is nie al nie.

“Baie van die gedigte reik uit na die bestaan van die mens as fyn beskouer van die natuur en deelnemer aan die alledaagse dog uiteenlopende ruimtes: Tomstraat in Potchefstroom, die Sinoiagrot in Zimbabwe, die stadsbeeld van Chicago, die Komiteekamer, Pafuri by die groot Luvuvhu, die studeerkamer met die staander van sy  leeslamp.

“Religieuse poësie het soms ’n inherente gestremdheid – enkele gedigte is nie heeltemal vry nie – omdat daarin dikwels te veel en te persoonlik bely en getuig word, meestal met die doel om te evangeliseer tot aan aanvaarding van die heilsgebeure en die geestelike verlossing van die mens. Hierdie oorreding tot aanvaarding geskied soms ten koste van estetiese waarde en oorspronklikheid van segging.

“Die bundel verken ’n verskeidenheid temas: (a) die wêreld as ‘vindplek’ van die poësie; (b) die vraag na die waarom van die bestaan van die gebrekkige en invalide mens; (c) die besinning oor die sterflikheid van die mens en terminale siektes met ’n ironiese verwysing na die onuitroeibaarheid (onsterflikheid?) van die kankersel; (d) die predikant en die resepsie van sy preek met die besonder vindingryke beeld van die stom parkeermeter.”

Vir Van der Elst is Wit korbeel ’n bundel wat baie leesbaar is, nie net vir die akademiese leser nie, maar ook vir die man op straat wat ’n voorliefde vir die poësie het. “Tussen die vele debute van ‘angry young men’ is dit ’n oase van rypheid en besinning, die produk van ’n digter met ’n wye lewenservaring wat nie grootdoenerig en eksperimenteel verwoord word nie. Daarom moet ’n mens nie in hierdie bundel eksperiment, baanbrekende rewolusionêre styl en verstegniek soek nie. Dit beteken nie die bundel is kleurloos nie. Inteendeel, dit bevat baie verrassende woordspelings en woordvondste, verryk met boeiende paradokse en klankwerkings.”

Volgens die Verklarende Afrikaanse Woordeboek is ’n korbeel die “uitstekende stuk in ’n muur waarop ’n balk rus, kraagsteen”. En die vers wat volgens Joan Hambidge (Beeld, 30 November 1987)  die titel die beste omskryf, is die slotvers in afdeling sewe, “Mag ek?” (bladsy 69):

Mag ek die houtkosyne wees
die drumpel waar u voet op trap
– In elke spoor ’n druppel bloed?

Mag ek die dak wees oor u kop,
die kraagsteen wat die balke stut,
die binnekamer van u hut?

Die bundel het Hambidge aangenaam verras en sy is van mening dat meeste van die verse die lesers daarvan sal boei. “Daar is egter verse wat soms word tempering kort, maar die mooiste verse in hierdie verdienstelike bundel vergoed vir die insinkings.”

Vir Daniel Hugo (Volksblad, 14 Mei 1988) was Wit korbeel een van die onderskatte bundels van 1987. Waar die verse in Pleroma ietwat stram en formeel was, is die verse in Wit korbeel meer beweeglik en klankryk. “Ek het veel plesier gehad aan die talle sjarmante gedigte van hierdie ondogmatiese professor. Wit korbeel sal vir die leser wat verslae staan voor die hermetiese en/of akademiese aard van die destydse Afrikaanse poësie, ’n aangename verrassing wees. Hy haal die gedig ‘Rooivink’ as prikkel aan:

 Die rooivink gooi
’n rooi vonk in die riet,
’n vuurkool in die geil kanet.
Hy vlieg op uit die plaat palmiet.
Sy vlerkies sprinkel splinters lig.
Hy fladder vlamrooi in die lug
en val ’n gloeistreep na sy nes
van droë gras.
Hy speel met vuur
Dié voël.

“Straks steek hy nog die wêreld aan die brand.”

Elf jaar later, in 1998, is Pieter se derde (en laaste) bundel, Van sigbare en onsigbare dinge, gepubliseer, ter viering van sy 75ste verjaardag.

Op haar blogspot, Woorde wat weeg, is Joan Hambidge van mening “dat ’n letterkunde ook sy kleiner stemme nodig het, digters wat dikwels nie op die voorgrond staan nie, maar wat ’n onthoubare klein gedig skryf of gewoon net deel vorm van die hele tapisserie van ’n digkuns. PW Buys is so ’n digter. Hy is ’n hedendaagse Totius, ’n digter wie se gedigte nog altyd vir Hambidge beïndruk het vanweë hul eenvoud dog vormvastheid. Dit is gedigte wat handel oor die mens se aardse bestaan en metafisiese bestekopname.

“Buys begryp die groot kuns om steeds oor abstrakte sake soos die dood, siekte, die metafisika en dies meer konkrete gedigte te maak. Dit is ook ’n bundel wat getuig van baie jare se leef en nadink. Daar is ’n skerp oog op die menslike lyding, op siekte (die slopende ervaring van kanker), oudword en die dood. Ook kan die onbetwiste invloed van TT Cloete op ’n tegniese vlak gesien word: die rymbeheer in ’n gedig soos ‘Die dowwe lamppit’ en ook die enumerasie van die gewone en die sublieme. Buys se gedigte spreek ’n mens aan omdat daar niks vernaams of pronkend intellektueel aan hulle is nie. Tog getuig die gedigte van tegniese vaardigheid en van ’n besliste nadink oor kwessies soos vorm-tug. ’n Mens sien hier die hand van ’n wyse, ou man wat ook met sorg rekenskap gee van die funksie van die poësie.

“Ook die nederigheid van die skryf van poësie word geplaas teenoor die almagtigheid van die Goddelike, soos in ‘Suikerbekkies’:

Groen suikerbekkies in die son
vol soet geluk oor hom
onnodig om hom neer te skryf,
hy is by voorbaat ’n gedig:
vuurrooi, bitter aalwynblom!

“Die digter wil kennelik gemeet word aan die Rilke-uitspraak dat gedigte maar min werd is as dit vroeg in die lewe geskryf word. (Dit is natuurlik nie altyd waar nie, skryf Hambidge. ’n Mens dink hier byvoorbeeld aan Rimbaud en Verlaine, en ons eie Antjie Krog en Theunis Engelbrecht.) Die wins van ouer poësie is natuurlik dat dit ontdaan is van jonger sentimente.

“Soms is die gedigte steurend en aangrypend, soos in die behandeling van kanker; ander kere is dit klein waarnemings, maar tog gevoelig, soos ‘Naamloos’ toon:

Twee duiwe het van die nes af opgevlie –
die een het teruggekom, die ander nie.
Twee bome het jare saamgegroei –
dié lente staan net een in bloei.

“Die digter skryf beeldend, en deur sy goedgekose beelde dra hy sy boodskap oor sonder dat dit prekerig raak.”

In sy resensie skryf Jan Swanepoel (Woord en Daad, Herfs 1999) dat die titel van die bundel, Van sigbare en onsigbare dinge, boekdele spreek, veral as die twee sitate voorin die boek daarmee saam gelees word. “Enersyds word daar aan die hand van die sitaat uit 2 Korinthiërs 4:18 gemik op ’n teenstelling: ‘die sigbare dinge is tydelik, maar die onsigbare ewig’. Andersyds is daar die aanhaling uit die geskrifte van die skilder Paul Klee, wat stel dat ’n skildery nie die sigbare hoef te weerspieël nie, maar dat dit die onsigbare sigbaar moet maak. Deur die kuns, so kan ’n mens aflei, word die onsienlike sienlik. Die bundel wil, blykens sy titel, rekening hou met sowel die sigbare as die onsigbare dinge. In die poësie word die tydelike sigbaar, en ten spyte van die tydelikheid in ’n bepaalde sin duursaam.

“Hierdie bundel is besonder visueel en ouditief ryk. Reeds uit die openingsgedig ‘Groenspreeu’ blyk die toespitsing op die poësie se paradoksale daarvan, duidelik. Hierdie gedig is ’n voorbeeld van die beste verse in die bundel. Daar is ’n sekere speelsheid te bemerk, ’n beweeglikheid in die versbou, en klankmatig is dit heg gekonstrueer.”

Wat Swanepoel die langste bygebly het van die bundel, is die manier waarop die digter lyding en herinneringe in woorde uitgedruk het. “Dat dit na aan die hart van die bundel lê, is duidelik uit die digter se vertaling van ’n uitspraak van die Duitse digter Rainer Maria Rilke wat juis die aandag wil vestig op al die dinge wat nodig is om ’n goeie vers te maak, en op die rypheid wat dit vereis. Hiervolgens is verse meer as gevoel en as herinnerings; dit is ervarings en herinnerings wat intiem een geword het met die digter en dan woord word en uit die digter uitgaan.

“Van sigbare en onsigbare dinge is ’n bundel waarin uiteenlopende dinge saamgedig word. Daar word gedig oor die kleine en die magtige, oor die tydelike en die ewige, oor sigbare en onsigbare dinge. Die stemming verspring van lig tot donker, van spel tot dodelike erns, en dan weer terug. Dit is ’n lieflike bundel wat herlees en herlees kan word.”

In Beeld (9 November 1998) het AP Grové geskryf dat as ’n mens die tematiek van die bundel verken, kan die leser meer leer van die skrywer: van sy jeug, sy belangstelling in die intellektuele, sy beroep as predikant en professor in die teologie en ook kan ’n mens meer te wete kom van sy latere ondervinding as pastorale begeleier van oues, siekes en sterwendes.

“As ’n mens egter tot die essensie van die bundel wil deurdring, moet daar gelet word op die bindende verwantskap tussen gedigte van uiteenlopende aard, ’n verwantskap wat deur die genoemde ‘rubrieke’ sny en so die essensiële eenheid van die bundel bevestig. Die besondere wyse waarop Buys die hede dwing om telkens op die wyse van die poësie ’n bepaalde stuk verlede na die oppervlak te dwing, maak hierdie bundel ’n boeiende leeservaring en ’n waardevolle bydrae.”

Pieter Willem Buys is op 27 November 1999 na ’n kort siekbed oorlede. Ná sy vrou Lulu se dood het sy kinders sy literêre nalatenskap aan die Nasionale Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (Naln) in Bloemfontein bemaak.

Huldeblyke

• Leana Lategan, Museumgeesteswetenskaplike by Naln (Volksblad, 20 Oktober 2003): “‘As jy gedigte soek’ (lui die titel van ’n openingsvers uit sy bundel Wit korbeel), sal jy dit oral kry, sê die digter: dalk sit jóú gedig ‘soos die gemmerkat/ skuins voor oom Willie Steyn se huis’, of skuil dit ‘in ’n wateremmer/ in Huis en Tuin se rake’; dis dalk ‘sommer oop en bloot/ soos ’n studentesoen/ voor Volkskas op die stoep!’ Maar vir Buys was ‘Tomstraat ... steeds die beste plek ... Dáár’s een om elke hoek’: die lang eikelaning met bome wat oor jou kop tóémaak was vir dié skrywer ’n misterieuse en geliefkoosde wandelplek, en ’n stukkie straat wat hy met sy trapfiets seker alte dikwels beleef het. (Die groot gesinsmotor het trouens as vervoermiddel by hom min aftrek gekry, want die fiets was sy ryding, waarnatoe die reis ook mog gaan!) 

• “Buys se verse is altyd religieus gerig, maar dit sou ’n growwe verskraling wees om hom as ’n religieuse digter te tipeer. Daarvoor reik sy kreatiewe vermoëns te wyd: By sy studeerkamer onder die leeslamp met die staander van ‘heuninggeel olien’, die hout wat deur swaarkry ‘marmerhard en mooi’ geword het, het die digter ’n uitsig gehad oor die kronkelende stukkie Mooirivier wat teen die huis in Van Rooystraat 18 verbyvloei. Hier sien hy die ‘nege wilgerboompies wat ek self geplant het’; ‘my groen plataan’ (Inventaris), en al die voëls wat by die waterbak vertoef om water te drink of te bad. Maar hy bemerk ook die korrel sand, neerslag en laaste rusplek van die rots wat deur vulkane ‘gloeiend uit/ die ingewande van die aarde/ opgespuit’ en met verloop van millenniums fyngemaal is: ‘’n oomblik/ en/ ’n ewigheid’. 

• “Sy verse is klein duette van klank en kleur, altyd ingebed in die wonder van ’n Groter Hand wat alles vashou, skik en kantel. Of dit die vuurkool-streep van die rooivink is, of die ‘trom wat in die diepte roffel’, die somberheid van die aftree-oord en hospitaal waar hy siekes en sterwendes besoek (terwyl hy sélf ‘bewe/ van angs/ vir die lewe’) – alles skryf hy tot gravures vir dié wat die lees-reis wil onderneem. 

• “Buys se drie digbundels (die somtotaal van sy gepubliseerde oeuvre) het beskeie begin by Pleroma, uitgegee in 1977, is opgevolg met Wit korbeel (Perskor, 1987) en afgesluit met Van sigbare en onsigbare dinge (Tafelberg, 1998). Die neerslag van ’n hele lewe is literêr hierin vervat: Predikant, dosent, filosoof, berader, gesinsmens, natuurliefhebber, toeris. Nie sonder rede het Afrikaanse literêre kritici Buys se bundels deurgaans met positiewe kritiek begroet nie: Die skrywer se integriteit as mens en as kreatiewe vakman maak van sy verse ‘skuilplekkë van bos en veld en skemerlig’.

  “Op 15 Oktober 2003 was dit Buys se 80ste verjaardagherdenking, en ‘Groenspreeu’ (uit sy laaste bundel) sê dit als:

Jy kan die groenspreeu nie vertrou, hy lieg die aarde pimpelblou.
Hy fluit die hemel lowergroen, paljas ’n pruim tot perlemoen.
Hy tierelier die suring soet, die katjiepiering swart soos roet.
Hy vonkel, konkel, toor die son tot ’n ranonkelrooi ballon.
Die groenspreeu is ’n kunstenaar – soms lieg hy selfs die waarheid waar.”

• TT Cloete (Beeld, 3 Desember 1999): “As ’n mens aan PW Buys terugdink, vra jy jouself af: hoeveel lewens kan een mens lewe? Buys was meer as een mens. Van roeping was hy teoloog, eers as predikant en later as akademikus. Hy was professor in etiek en apologetiek aan die teologiese skool van die Potchefstroomse Universiteit. Diep in sy hart was hy egter ook ’n digter, en hy was ook baie lief vir die musiek en die skilderkuns. In daardie bekende bloemlesing wat DJ Opperman baie jare gelede (1946) saamgestel het uit gedigte wat in Standpunte verskyn het, is destyds al gedigte van Buys opgeneem wat hy as student geskryf het. Opperman het sy talent dadelik herken. Tog het Buys jare later eers gedebuteer. Hy het drie digbundels gepubliseer. In 1977 het hy gedebuteer met Pleroma, net mooi tien jaar later volg Die wit korbeel en nog tien jaar daarna sy derde en laaste bundel, Van sigbare en onsigbare dinge. Van hom geld wat die Nederlandse digter JC Bloem van homself gesê het: wat hy aan omvang ingeboet het deur sy beskeidenheid, het hy deur suiwerheid vergoed. Buys was ’n werklik beskeie mens en nie opgewasse teen die onaangenaamhede wat die blootstelling van die literatuur altyd maar meebring nie. Daarom het dit veel oortuigingswerk gekos om hom te oorreed om in 1977 te debuteer, beskroom en half weggesteek. Die uitgewers van sy eerste twee bundels bestaan selfs nie meer vandag nie. Hy was ’n sagte mens, sag soos die swartkomyn waaroor hy in sy laaste bundel skryf: ‘swartkomyn word met ’n sagte stok geslaan as dit geoes word’. In sy laaste bundel, wat baie goed ontvang is, skryf hy oor ’n oorlede jeugvriend wat die digkuns diep in hom gehad het. Daardie gedig is vandag op Buys self van toepassing: vlamhelder leef hy voort, hy ‘wat die wonder van die skoonheid/ suiwer soos ’n kind/ beleef het lewenslank’. Hy het, toe hy al professor in die teologie was, vir die avontuur vanaf die eerste jaar tot by die honneursklasse in algemene literatuurwetenskap geloop. Hy het soos ’n avontuurlustige mens met ’n gretige gesig daar gesit. Wat hy vir ons nagelaat het, is skoon, suiwer liriek en gedigte van ’n beminlike menslikheid.”

• PJ de Bruyn in Die Kerkblad van 9 Februarie 2000: “PW Buys was Christen met sy hele wese. Hy was van sy studentedae af ’n harde, toegewyde werker. Hy het so hard gewerk dat Totius hom by geleentheid gewaarsku het dat sy kragte nie sal hou as hy so voortgaan nie. Wat veral opvallend was, was sy nederigheid en beskeidenheid. 

• “As predikant was hy ’n besonder begaafde prediker wat die Woord van God in sy diep en indringende betekenis kon verklaar en oopmaak en dit dan so toepas dat dit ’n mens werklik aangespreek het. Toe daar by geleentheid aan Pieter Buys gevra is hoe hy ’n preek maak, was sy beskeie antwoord: ‘Op my knieë’. 

• “Pieter Buys was ook vir geruime tyd lid van en voorsitter van die Deputate vir Kerklike Publikasies en in dié verband het hy waardevolle diens gelewer. Talle artikels oor kerklike sake het in Die Kerkblad en in Die Gereformeerde Vroueblad verskyn. Sy grootste bydrae in dié verband was egter sy redakteurskap van 34 jaar van Slingervel, die Christelike kinderblad. Hy het die gawe gehad om op ’n besondere wyse met die jeug te gesels en daarom het hy Slingervel ook uitgebou. Die Sinode van 1997 het dan ook heel gepas ’n oorkonde aan hom oorhandig vir ‘sy waardevolle en onbaatsugtige werk aan Slingervel’. 

• “Behalwe vir die feit dat hy ’n bekwame en toegewyde leermeester was, was sy groot waarde as akademikus veral geleë in die leiding wat hy aan nagraadse studente gegee het. PW Buys was as persoon, soos Totius, klein van postuur, maar ’n man met ’n groot gees en wonderlike gawes en talente wat hy toegewyd en met oorgawe in die diens van die Here gebruik het.” 

• TT Cloete oor PW Buys se poësie: “In stilte en afsondering het Buys sy skryfwerk gedoen, en dit goed gedoen, sonder aanmatiging, sonder pretensies, sonder aandagsoekery, sonder enige eise wat hy aan die leser gestel het. Buys se werk is ryk aan taal. Hy benut woorde uit ons woordeskat wat grootliks onbenut in woordeboeke lê.” 

• Neels Smit: “Ons dank God vir PW Buys. Nederige mens, ’n kinderlike gelowige. Geroepe teoloog wat eintlik niks graagter as predikant wou wees nie, en nooit kon ophou om predikant te wees nie. Elf jaar na sy emeritaat het hy op 76, in die laaste tyd vermoeid en belas met sy toenemende siekte wat hy sover moontlik vir homself gehou het, voortgewerk en die volle bediening van Huis Eikelaan behartig. In ’n bepaalde sin was hy ’n gevangene van die bediening, hy móés eenvoudig voortwerk, sy sin vir roeping het hom gedryf. Hy het na hierdie werk van hom in Huis Eikelaan met ’n skerp sin vir ironie gekyk. Hy het dit “romantiek van die pastoraat” genoem. Hy was prediker by uitnemendheid: ’n man wat uit die terloopse teks nuwe wêrelde kon optower, verrassende perspektiewe kon laat inslaan; maar ook iemand wat kon lag, met die onhebbelikheid dat hy so aan die lag kon gaan vir die komiese dat hy moeilik tot bedaring kon kom. Humormens, wat met fyn selfspot gedurende sy laaste nag in die intensiewe eenheid, met talle pypies en monitors aan hom verbind, tussen asemstote deur nog kon sê: ‘Ek lyk nou nes Sasol!’ 

• “Ook gesinsman, vriend en raadgewer vir baie, veelsydige denker, skerpsinnige waarnemer. Natuurliefhebber wat God se groot liturgie in die natuur kon bemerk. ’n Man in wie die digter uit elke hoek van sy hart geloer het. En die man wat wonder, die man wat ly, veral vanweë ander se lyding, ander se droefheid. Die man in wie die kind nooit gesterf het nie, want hy was kind van God. Sy diepste vreugde het hy in die nabyheid van sy Vader gevind, berustend, bereidwillig vir God:

Nou is die vrede diep en vol,
Die leed van jare weggesink
Soos waterkuile in valleie

Wanneer die aand daar rooi oor blink.”

Publikasies:

Publikasie	Pleroma – gedigte
Publikasiedatum	1977
ISBN	0949977306 (hb)
Uitgewer	Johannesburg: Boekhandel De Jong
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Geen

 

Publikasie	Wit korbeel
Publikasiedatum	1987
ISBN	0628031335 (sb)
Uitgewer	Johannesburg: Perskor
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Geen

 

Publikasie	Van sigbare en onsigbare dinge
Publikasiedatum	1998
ISBN	0624-37061 (sb)
Uitgewer	Kaapstad: Tafelberg
Literêre vorm	Poësie
Pryse toegeken	Geen
Vertalings	Geen
Resensies en besprekings beskikbaar op die internet	Hambidge, Joan: Van sigbare en onsigbare dinge http://joanhambidge.blogspot.com/2013/03/pw-buys-van-sigbare-en-onsigbare-dinge.html

PW Buys as vertaler

• Hegger, HJ: My weg na die lig. Potchefstroom: Pro Rege, 1957 

• Overduin, Jan: Die kindergebed. Potchefstroom: Pro Rege, 1956

Artikel oor PW Buys op die internet

• http://pwbuys.blogspot.com/

• Bygewerk op 15 Januarie 2020

The post PW Buys (1923–1999) appeared first on LitNet.

Foto: verskaf

Sêgoed van Riana Scheepers Oor erkenning: “Enige skrywer wil erkenning hê en weet hy lewer ’n produk wat vir iemand anders waardevol is. Ongelukkig lewe ons in ’n samelewing wat erkenning meet aan geld en goed. Natuurlik is dit goed om finansiële vergoeding te kry. Tog moet ’n skrywer ontvanklik wees vir die erkenning wat soms op onverwagse maniere na jou toe kom. Wanneer ek stories skryf vir die nuutgeletterde vroue en ek sien hoe word my skepping gebruik om hulle te leer lees, vervul dit my. Ek het iets gedoen wat nie in geldwaarde gemeet word nie, maar meer werd is as al die prysgeld wat ek al ooit gekry het.” (Taalgenoot, Mei 2003) Aan die einde van die eeufeesvieringe van die Anglo-Boereoorlog: “Ek wens die Afrikanervrou toe dat hulle kaalvoet én katvoet sal loop. Kaalvoet, omdat sy die dapperheid en deursettingsvermoë moet hê om oor enige Drakensberg van die toekoms te loop, en sal moet baklei vir dít wat vir haar belangrik is. Katvoet, omdat sy die wysheid moet hê om op te tree met vroulikheid, waardigheid en ’n fyn ontwikkelde sin vir eerlikheid en regverdigheid teenoor álmal in ons skitterland onder die Suidersterre.” (Volksblad, 3 Junie 2002) Oor leesgewoontes op skool: “Alles! Gelukkig het niemand, nie my ma of my onderwysers, my van volwasse boeke probeer weghou nie. Ek het Brink en Breytenbach gelees toe almal na hul asems gesnak het. Ek het van poësie tot liefdesverhale en biografieë gelees.” (Rapport, 6 Mei 2001) “Ons het dit nie toe geweet nie, maar ek besef nou eers hoe arm ons grootgeword het. Daarom is ek so dankbaar teenoor my ma dat sy vir my boeke gekoop het. Ek weet nie hoe sy dit kon regkry met die bietjie geld wat sy gehad het nie. Ek weet nie of ek eenvoudig beslag gelê het daarop nie, maar daar was altyd die gevoel dat die boeke in die huis mý boeke was.” (Beeld Plus, 22 September 2001) KKNK-rede: “Ek weet nie wat my toekoms as skrywer is nie. Dit bekommer my ook nie meer so baie nie. In die verlede het ek nogal arrogante uitsprake gemaak oor die toekoms van ons taal en ons land. Ek doen dit nie meer nie, want ek het vir myself ’n nuwe taak gestel. Ek wil in hierdie land bly sodat ek kan voortgaan met my werk, om te skryf in die taal van my hart en my niere.” (LitNet) “My vertalings het my oor die wêreld geneem; dis ’n groter beloning as die geld wat ek so verdien. Ek is ’n reisiger, wil altyd elders wees. Ek weet wat my boeke vir Europese lesers bied: ’n gees en sfeer uit ’n donker, diep oerbron, die Afrika-grond. Van my wonderlikste ervarings was om te sien met hoeveel verwondering ’n Europese leser my verhale lees – en intens ontroer word. Ek dink tóg ons leef in Afrika met ’n groter emosionele register. ’n Verhaal is nie net ’n reis nie, maar ook ’n deur – na ’n mens se hart.” (Die Burger, 10 Desember 2007) Passies van Riana: “Dennebolle. Soos ander mense klippe en skulpe versamel, so dra ek dennebolle na my huis aan. Vir my is dit gepoleerde hout, saad, ’n beeldhouwerk wat kunstig uitgebeitel is ... dis ’n simfonie van simmetrie en struktuur. ’n Dennebol verander. Die stywe korf van ’n toe dennebol gooi maande later in jou huis sy luike oop en kletter sy pitte uit, soos ’n vrou wat wasgoed oopskud en uitsprei. ’n Dennebol is een van die lieflikste dinge wat God gemaak het.” (Sarie, 17 November 1999) “Maar wat my die meeste beïnvloed het, omdat dit van my ’n skrywer gemaak het, was die stories wat my swart ouma vertel het. Saans in die hut of om die vuur het Juba se Zoeloesprokies in my ’n bewuswording van Afrika gekweek. Dit gee ’n mitiese dimensie aan my skryfkuns, eintlik aan my hele lewe.” (Cultureel: suppl NRC Handelsblad, 17 Oktober 1997) Oor dit titel Feeks: “Ja, die woord feeks is nogal ’n baie provokatiewe woord. Jy het oombliklik ’n emosionele reaksie daarop. Wat vir my belangrik is, is dat die woord fee en die woord heks saamgetrek word in die woord feeks. Ek is heeltemal oortuig daarvan dat daar in elke vrou ’n bietjie heks is, en ek dink dit is reg ook, die vrou is nog steeds ’n misterieuse wese. Net so is daar ook die misterie, die towerkrag, die ligtheid en die bewondering vir iets so mooi en so vlugtig en so pragtig soos ’n feetjie.” (Kaapse Bibliotekaris, Maart/April 2000) In 1992: “Ek skryf nie om mense gerus te stel nie, want ek glo niks kan die werklikheid mooier maak nie. Hoekom moet ’n mens die politieke geweld in Natal mooi maak? Skryf is ook vir my ’n persoonlike daad. Ek skryf oor dit wat my bang maak.” (Beeld, 12 Maart 1992) Oor feminisme: “Ek het nie ’n behoefte om my oortuigings in die publiek uit te blaker nie, maar vroueregte lê my na aan die hart. Ek is ’n slegte feminis. Ek loop nie met plakkate nie. Vroue moet hulself vind. Hulle moet hul regte gebruik, want niemand gaan dit sommer vir hulle gee nie.” (Beeld, 12 Maart 1992) Hoe versoen sy haar akademiese loopbaan met haar skryfwerk, en wat van die ewige vraag oor beïnvloeding? “Dit is inhiberend. Dit maak jou oorbewus van stylfoute en ek vind akademiese taal tog so kunsmatig en blasé.” (Beeld, 12 Maart 1992) “Die grootste spronge wat ek nog geneem het, die onverantwoordelikste dinge wat ek nog aangevang het, het die grootste dividende gelewer.” (Rooi Rose, 10 Maart 1993) In 1995 oor die toekoms van Afrikaans: “Ek het ’n onverbiddelike geloof in die taal en sy vitaliteit. Wat dalk Afrikaans se redding gaan wees, is juis dié dat dit minder op TV gebruik gaan word. Jy gaan weer geslote gemeenskappe kry wat Afrikaans suiwer praat sonder kontaminasie van Engels. Hoekom praat die Namakwalander sulke mooi Afrikaans? Hulle was afgesonder.” (Sarie, 29 Maart 1993) “Ek stem saam met die stelling dat Afrikaans vir Nederlanders ’n opening, ’n wye venster na ’n onbekende wêrelddeel kan wees. Die eksotiese van Afrika – die milieu, die volstrek viriele landskap ... Wanneer ek oor erotiek skryf, is dit in ’n ander konteks as wanneer hier in Nederland daaroor geskryf word. Die tema sal nooit uitgeskryf wees nie. Dis ’n ander konteks: die erotiese belewing van ’n landskap, die spanning tussen wit en swart wat so lank nie ‘mag gewees het nie’.” (Die Burger, 24 Oktober 1996) Oor haar fassinasie met Jeanne d’Arc: “Vir my verteenwoordig Jeanne d’Arc die soort vroue by wie ek aanklank vind en oor wie ek graag skryf – doelgerigte, begeesterde vroue, nie noodwendig mooi en gewilde vroue nie, maar vroue met vuur.” (Rapport-Boeke, 7 Oktober 2012) “’n Gemsbok op ’n rooi Kalahari-duin is vir my die kroon op God se skepping, soos ook ’n berg en ’n boom, want hulle gehoorsaam die natuurwette. Die mens nié. Veral nie diegene wat die aarde stroop nie. Menseregte sê elke mens is geregtig op x-aantal water, lug, kos, grond ... maar wie luister ooit na die grondwet van die aarde?” (Beeld, 30 September 2009) “Partykeer is iets so na aan jou hart, so pynlik en intens, dat jy nie daaroor kan skryf nie, maar jy weet jy moet. Dan skryf ek in die derde persoon. En wanneer iets my fassineer, soos prostitute of nonne, vertel ek hul verhaal in die eerste persoon.” (http://nb.bookslive.co.za/blog/2009/09/11/riana-scheepers-deel-geheime-oor-katvoet) “’n Goeie kortverhaal is volgens Scheepers net so dig verweef soos ’n gedig. Jy kan dit weer en weer lees om betekenisse te ontsluit. As sy simbole in haar verhale gebruik, is dit altyd met ’n spesiale doel.” (http://nb.bookslive.co.za/blog/2009/09/11/riana-scheepers-deel-geheime-oor-katvoet) Watter skrywer inspireer haar? “Elke skrywer op aarde. Party intimideer my, party inspireer my, party maak my só vies dat ek terstond besluit om ’n beter produk te wil lewer. Ek lees wyd en in alle genres, en by elkeen kan jy iets leer – ook wat jy nié moet doen nie.” (Vrouekeur, 15 Junie 2018) “As ek die ruimte goed ken; intiem ervaar het, dan het ek ’n verhaal. Dan ontwikkel die karakters vanself. As ek my ruimte ken, kan ek skryf.” (Vrouekeur, 15 Junie 2018)

Gebore en getoë 

Wilhelmina Adriana Scheepers, gebore op 9 Desember 1957 in Vryheid, KwaZulu-Natal as die derde van vier kinders, stam uit ’n familie van formidabele vroue. Sy sê self dat sy maar ’n flou skadu van haar ma Myra is. Haar ma, wat in die destydse standerd 8 (vandag graad 10) uit die skool is om geld te verdien, is ’n goeie mens, ’n platjie, ’n stout mens en iemand met ’n fantasievermoë, vertel Riana aan Suzette Truter.

Sy kom uit ’n spoorwegwerkersgesin en haar pa is oorlede in ’n treinongeluk toe sy ses was, vertel sy aan Suzette Truter (Sarie, 29 Maart 1995) Op aandrang van haar oupa trou haar ma later met haar pa se jonger broer, Adriaan. Riana se jongste seun is na hom vernoem.

Sy word groot in Vryheid in Noord-Natal saam met die Zoeloekinders en woon van haar negende tot elfde jaar in Pongola. Dit is daar waar sy leer Zoeloe praat het en waar haar stories vandaan kom.

Riana het ’n ryke verbeeldingswêreld as kind gehad, vertel sy aan Suzette Truter: “Ek het nie soos ’n dogtertjie grootgeword nie, en ek is bly daaroor. Ons het hard grootgeword. Ek het nie speelgoed gehad nie; ons was regtig wild. Ek het ’n foto van myself in standerd vier met twee sulke stywe vlegsels en jeans. Lelik, hoor. Ons is nie in valletjies uitgedos nie. My lekkerste maats was swart kinders. As jy van ’n kreatiewe wêreld praat, moet jy kyk hoe speel hulle.

“My helderste indrukke is van aande dat ek na die Zoeloe-verteller se hut gegaan het. Die vertelritueel is ’n tradisie wat verlore raak. Selfs daar in die stat het hulle nou TV-stelle wat met batterye werk.”

Riana voltooi haar laerskoolloopbaan in Pongola en in 1975 skryf sy matriek aan die Hoërskool Vryheid, waar sy ook hoofmeisie is. Sy verwerf provinsiale kleure vir atletiek, swem en sierduik.

Sy wou van kleintyd af skryf. Sy onthou dat sy die afskuwelikste gedigte oor die dood op skool geskryf het – alles in reaksie op haar pa se vroeë dood. Toe sy ses was, het sy geweet hy is in die hemel, maar as adolessent was sy baie kwaad vir haar pa oor hy dood is. Sy het in 1972, toe sy vyftien jaar oud was, ’n gedig aan haar stiefpa geskryf, en dit is later in haar eerste digbundel, Met die taal van karmosyn, opgeneem.

Op skool vul sy haar sakgeld aan deur vir die tienerblad van Huisgenoot te skryf. Eenkeer neem sy onder drie verskillende name aan ’n opstelwedstryd deel en wen eerste, tweede en derde prys. Met hierdie geld koop sy boeke, want sy is altyd baie lief vir lees. Sy word op die platteland groot met die lug en die ruimte, en gelukkig met baie boeke.

Haar onderwyser op skool, Danie Jacobs, het al haar werk gelees en beoordeel en wou op ’n stadium ’n bundel met haar skryfwerk uitgee. Vandag is sy baie bly dat dit nie gebeur het nie en dat sy eers werklik as volwassene begin skryf het.

Verdere studie en werk

Na matriek gaan Riana na die Universiteit van die Oranje-Vrystaat (UOVS), waar sy haar inskryf vir ’n BA-graad in kommunikasiekunde, met Afrikaans-Nederlands. Sy verwerf haar graad cum laude in 1978 en in 1984 haar honneursgraad, ook cum laude. In 1987 behaal sy haar MA-graad (cum laude) onder leiding van Hennie van Coller met ’n proefskrif getiteld “’n Onderskeiding tussen leë en betekenisdraende tekens in die literêre kommunikasieproses, geïllustreer aan die hand van Koos Prinsloo se ‘Die jonkmanskas’”.

Tydens haar jare aan UOVS blink sy nie net op akademiese gebied uit nie, maar ook op vele ander terreine: In 1976 wen sy die eerstejaarsredenaarskompetisie en word die Volksblad-prys vir beste eerstejaarstudent in Afrikaans-Nederlands aan haar toegeken; in 1977 word sy verkies tot primaria van Huis Wag-’n-Bietjie en tot redaktrise van die Irawa, tot voorsitter van die Afrikaans-Nederlandse Vereniging en in 1978 tot die Studenteraad, en wen sy die DF Malherbe-prys vir die beste derdejaarstudent in Afrikaans-Nederlands. Dieselfde eer val haar te beurt in 1984, toe sy aangewys word as beste nagraadse student in Afrikaans-Nederlands. Terselfdertyd word sy ook aangewys as die beste honneurstudent op die kampus. In 1985 ontvang sy die Oom Lokomotief-beurs vir haar MA-studie en in 1986 ontvang sy ook die SANRA-prys vir kreatiewe skryfwerk (prosa).

In 1979 trou sy met Dirk Botha, ’n sakeman van Bloemfontein, en twee kinders, Floris en Adriaan, word uit die huwelik gebore. Sy en haar man skei in 1988.

Vanaf Januarie 1985 tot Maart 1988 werk Riana as akademiese assistent aan die UV se Departement Afrikaans-Nederlands. In 1988 vertrek sy om as lektrise klas te gaan gee aan die Universiteit van Zoeloeland tot April 1990, waarna sy lektrise word aan die Universiteit van Kaapstad – ’n pos wat sy beklee tot die einde van 1994. In 1995 word sy aangestel as skakelredaktrise by Tafelberg Uitgewers. In 1998 vertrek sy na Stellenbosch en bring sy die Stellenbosse Skool vir Skryfkuns en Kreatiewe Denke op die been. Sy is in daardie tyd ook Afrikaans-onderwyser aan Paul Roos Gimnasium. Nadat sy in die laat 1990’s by Paul Roos bedank het, het sy besluit om meer tyd in haar huisie op Paternoster deur te bring (vertel sy aan Stephanie Nieuwoudt, Beeld, 22 September 2001).

Riana se eerste bundel kortverhale, Die ding in die vuur, verskyn in 1990 en sy het onmiddellik ’n impak op die Afrikaanse letterkundige toneel. Die bundel word in 1991 bekroon met die ATKV-prys vir goeie gewilde prosa en in 1992 ontvang sy ook die FAK se Kaaplandse Helpmekaar-prys vir Ontspanningsleesstof.

Riana het oor die toekenning van die ATKV-prys aan Laetitia Pople (Beeld, 12 Maart 1992) gesê dat dit soos ’n “bliksemstraal uit die hemel was. Ek het dit glad nie verwag nie.”

Met die ontvangs van laasgenoemde prys sê Riana: “Skryf is ’n eensame werk. Skryf is die werk van stukkende mense – en ’n mens verwag nie dat jy bekroon sal word vir die stukkende woorde van jou belewenisse nie” (Rapport-Tydskrif, 18 Januarie 1998).

Die ding in die vuur se oorsprong lê in Zoeloeland, vertel Riana aan Laetitia Pople (Beeld, 12 Maart 1992): “Daar het ek grootgeword en my verstand gekry. Dit was die mense wat die naaste aan my was. As dit skemer word, het ek ook aan die ugogo (storieverteller) se voete gesit en luister soos die kinders in die slotverhaal van Die ding in die vuur:

‘Die kinders wag. Ongeduldig, maar sonder om ’n woord te sê. Hulle weet dat haar siel eers moet saampraat met die mense en die dinge van die storie voordat sy kan begin’.”

Nadat Riana klaar studeer het, is sy terug na Zoeloeland – hierdie keer het sy ’n Westerse verwysingsraamwerk en uitkyk saamgeneem. En dít was hierdie fassinerende kombinasie van twee wêrelde wat uitgeloop het op Die ding in die vuur. Sy het net vier maande nodig gehad om dit te skryf.

“Die stories is in die storieverteltradisie van Afrika geskryf, waarin onder meer die wêreld van die Zoeloevrou en kind geskets word, maar veral wêrelde in stryd met mekaar. Soos om tegelyk ’n Europeër en Afrikaan te wees,” skryf Laetitia Pople.

Oor Riana se debuutbundel skryf Joan Hambidge (Beeld, 28 November 1990) dat dit “al die kompleksiteite van ons wit bestaan uitlig. Dit is wat my betref ’n besonderse debuut. Me Scheepers maak ons as lesers daarop attent dat ons stryd op hierdie kontinent nie vervlak moet word tot ’n politieke ‘struggle’ nie, maar dat ons ons moet oorgee aan die paradoks van ons Westerse en Afrika-bestaan. (...)

“Hierdie twaalftal verhale sluit onder meer by ’n Zoeloe-verteltradisie aan en is terselfdertyd hoogs modern en selfs post-modernisties in aanbod. (...)

“Die verhale word meesterlik vertel; telkens met die suggestie van ’n (Afrika-)oerwêreld. Soos die blakerteks dan ook sê: die skryfster het ook die vermoë om soos haar ugogo skielik in die vuur te spoeg.

“Die opposisie tussen skrif en spraak word insgelyks knap uitgewerk in hierdie verhale. Dit gaan primêr om die beswering van pyn en die driftige. Die vermoë om ’n droomwêreld op te roep, blyk ook ’n gawe van hierdie skryfster te wees wat veral in die kragtige slotverhaal ‘Abantu oNgoy‘ nie alleen die belangrikste motiewe van hierdie bundel saamsnoer nie, maar veral ’n goeie opsomming gee van ál die konflikte in ons samelewing. Dit is ongetwyfeld verhale met vuur.”

In Insig van Februarie 1991 skryf Louis Venter: “In die Afrika waarvan Riana Scheepers in haar debuutbundel vertel, is daar nie tyd of plek vir week gedagtes of vrae of huiwering nie. Wie Afrika as tuiste het, moet leer leef sonder luukses: die luukse van sinisme of privilegie, die luukse van ’n gekwelde gewete, van jammerhartigheid, van mededoë. Afrika vertroetel niemand nie, nie wit of swart nie, nie vrou of kind of man nie. (...)

“Die beste verhaal in die bundel, een wat in Afrikaans klassiek gaan word, het nie ’n vrou nie maar ’n kind as hooffiguur. ‘’n Kind en ’n vis’ is ’n verhaal met ’n pragtige geheim wat ek nie hier gaan verklap nie. Net dit: Elisabeth Eybers se opvatting dat skoonheid gebore word uit gemis, het in die verhaal uitgegroei tot ’n ongedwonge stukkie simboliek.

“Die laaste twee verhale in die bundel is verteltegnies interessant. In die een word die werklike geweld in Suid-Afrika uitgespeel teen die sisteem van die Afrikaanse literêre kritiek se manier van dink en skryf oor geweld. In die slotverhaal word die folkloristiese ugogo as sekondêre verteller gebruik om te vertel in ’n taal en oor ’n wêreld wat die witmens maar halfpad begryp.

“Die verhale in Riana Scheepers se Die ding in die vuur het goeie en selfs gedugte vertelkwaliteite. Soms is daar egter momente waar die verteller vertellerig en selfs ’n bietjie vertonerig raak; soms kry die leser die gevoel dat die teks die laaste bietjie effek uit ’n gegewe wil wring. Die wil om ekspressionisties te skryf en om mense te tipeer eerder as te individualiseer, maak die verhale soms grof en afstandelik. Maar die bundel dra baie bewyse van Scheepers se talent en verdien ’n uitgebreide leserskorps.”

In 1991 verskyn haar tweede kortverhaalbundel, Dulle Griet, en weer bly die bekronings nie agterweë nie. Sy ontvang daardie jaar se Eugène Marais-prys. Die titel van die bundel het sy oorsprong by ’n skildery van Pieter Breughel wat Griet uitbeeld waar sy vlug deur ’n landskap wat deur oorlog geteister is, terwyl sy haar aardse besittings styf teen haar lyf vashou. Die borsplaat en swaard in haar hand is ’n blyk van haar paraatheid.

Riana verduidelik aan Laetitia Pople (Beeld, 12 Maart 1992): “Hierdie skildery is vir my tekenend van ’n weerlose vrou wat terugveg, al word sy deur die lewe geslaan. Solank ons net handelend optree en nie in ’n hopie gaan sit nie. Jy moet jou eie saak beredder.”

Riana se kortverhale is in die storieverteltradisie van Afrika geskryf, waarin onder meer die wêreld van die Zoeloevrou en -kind geskets word, maar veral wêrelde in stryd met mekaar – soos om tegelyk ’n Europeër en Afrikaan te wees.

In die commendatio by die oorhandiging van die Eugène Marais-prys sê DH Steenberg: “Die belofte wat op te merk was in Die ding in die vuur, is vervul in die tweede, ryper bundel Dulle Griet, want hier is die bindkrag die sentrale vrouetema en die subtiele vroueperspektief. Die titel en titelverhaal verkondig dit reeds: die vrou in ’n dikwels onbehaaglike situasie.”

JP Smuts is in Rapport (1 Desember 1991) van mening dat Scheepers in Dulle Griet voortbou op die deeglike basis wat sy met haar eerste bundel gelê het. Dit is nie net die gehalte van enkele verhale wat beïndruk nie, maar ook die baie goeie samestelling van die totale bundel.

Smuts het voortgegaan: “As ’n mens egter een gemene noemer moet uitsonder wat die verhale in die bundel saambind, is dit die vrou. Die vrou is die naamlose sentrale personasie in baie van die verhale, Sy is minnares en prostituut; sy is eensaam en verlate binne ’n verkilde huwelik en ook daarbuite ná ’n egskeiding; sy is lesbiër, moeder, ontwakende dogter, burgerlike gesinsmens – in talle gestaltes is sy in hierdie bundel aanwesig. En alles word op die een of ander wyse saamgetrek in die sentrale figuur uit die Breughel-skildery ‘Dulle Griet’.

“Maar Dulle Griet moet ook binne die konteks van die hele skildery gesien word. Sy is die vrou wat gierigheid verpersoonlik en omring is van groteske gestaltes: monsters wat, in die idioom van Jeroen Bosch, die hel oproep en onder meer vraatsug, ydelheid en onreinheid verteenwoordig.”

Smuts het sy bespreking so afgesluit: “Nie al die verhale staan ewe sterk nie. Van die korter tekste mis die gedrongenheid en digtheid wat so eie is aan die werklike goeie kort-kortverhaal, en die slotverhaal raak algaande voorspelbaar en is te lank vir wat dit bied.

“In die sterkste toon Riana Scheepers egter dat sy ’n rasegte en taalvaardige verteller is wat op ’n dwingende slot kan afskryf, en in die strukturering van die bundel tot ’n sinryke geheel oortref sy haar debuutbundel. Die aanvanklike belofte tree met hierdie bundel in groter vervulling. Riana Scheepers is klaar een van die belangrikste jonger stemme op die terrein van die Afrikaanse kortverhaal.”

Ook AP Grové (Beeld, 30 Desember 1991) het voorbehoude gehad oor enkele verhale waarin die teenstellings kru en blatant aangebied is, met ander (soos “Poison”) wat weer te melodramaties vir hom was, maar hierdie kritiek geld nie vir die hele bundel nie: “Wat ’n mens ná die lees oorhou, is die besef dat ons hier ’n hoogs intelligente bundel het, ’n bundel met heelparty boeiende verhale wat in ’n helder, vitale prosa geskryf is. Waar dit hier gaan om die onregte wat die vrou moet verduur, meen ek dat Riana Scheepers ’n sterk verweer besit, naamlik die talent om as skryfster die insigte waartoe sy deur waarneming, belewing en besinning gekom het, in lewende gestaltes te ban en in ’n oortuigende struktuur vas te vang.”

Hierdie twee bundels word in 1995 as ’n bloemlesing in Nederlands vertaal deur Riet de Jong-Goossens onder die titel Dulle Griet. Riana se volgende kortverhaalbundel, ’n Huis met drie en ’n half stories (1994), word ook in Nederlands uitgegee, onder die titel Onbevlekte ontvangenis. ’n Herdruk van hierdie twee bundels word later in Nederlands uitgegee as Die ding in die vuur met die aardigheid dat die kortverhaal “Die ding in die vuur” in hierdie bundel ontbreek.

In ’n Huis met drie en ’n half stories staan die vrou, soos in Scheepers se vorige kortverhaalbundels, weer sentraal, skryf Marthinus Beukes in Die Volksblad (3 Julie 1995). “Die vrou proklameer in hierdie verhale haar posisie sekuur soos beliggaam op die voorblad, asook in die slotwoorde van die laaste verhaal: ‘ek stap uit. Volkome vrou.’

“Die bundeltitel het ’n duidelike tweeledige betekenis, want nie alleen bring Scheepers in haar bundel drie afdelings met verskillende gestaltes van die vrou in die verhale saam nie, maar dit dui verder op die vlakke in ’n huis (= ‘storeys’). Scheepers stel hierdeur dus duidelik dat haar huis (dus die bundel én haar liggaam) uit verskillende vlakke (dus ook dimensies) gebou is.”

Foto: Pixabay.com

Vir Beukes is daar ’n verskil in die uitbeelding van die vrou in ’n Huis met drie en ’n half stories, aangesien die vrou meer menslik verbeeld word. Sy is nie meer so aggressief teenoor die man nie en hy word ook met meer deernis geteken sonder “om deur haar pen gekastreer te word”.

Beukes beskou die verhaal “Pa” as die hoogtepunt van die bundel. In hierdie verhaal molesteer die pa die dogter, maar dit word op só ’n sensitiewe manier vertel dat “die dogter se fantasie oor haar pa ’n poëtiese kwaliteit verkry sonder om te vervreem”.

In Rapport van 11 Desember 1994 beskryf Cecile Cilliers Riana Scheepers as “by uitstek eksponent van la condition féminine”. Sy ontgin veral die vrou se seksualiteit en dít word gedoen sonder om aggressief te wees, met deernis en met realisme én humor oor die vrou.

“In ’n Huis met drie en ’n half stories dek sy ’n wye tematiese veld, kies sy én kind én volwassene tot karakter, werk sy oortuigend met die verhoudings tussen mense. Sy beweeg ook van familievertellings op die Natalse platteland tot ’n lesbiese verhaal in ’n Middeleeuse gemoderniseerde klooster tot verhale met Bybelse temas. Daar is min verhale in die bundel, nie twintig nie, en sommige van die stories is weinig meer as indrukke, sketse. Sommige verhale is ook nie goed genoeg nie, het te min om die lyf. ‘Beeste’, byvoorbeeld, en ‘Klipsop’. Ander ontgin nie die gegewe nie, soos ‘Ses’, en ‘God se bruid’.

“Maar die titelverhaal is ’n boeiende, bevredigende samevoeging van uiteenlopende elemente tot ’n gesnoerde geheel. ‘Pa’ is ’n verrassende nuwe blikhoek op kindermolestering, en ‘Elikser’ is aangrypend. Die twee Bybelse verhale, veral ‘Jefta se kind’, is die hoogtepunt van die bundel. Riana Scheepers verander wat ’n tragedie moes wees in ’n triomftog vir die vrou (let op kind, nie dogter nie, in die titel). Dis ’n erotiese verhaal waarin nie seksualiteit die belangrikste element is nie, maar vryheid, onafhanklikheid. Sy vermeng praat- en skryfstyle met groot sukses. Die bundel is yl, maar hierdie verhaal vergoed daarvoor. (...)

“Riana Scheepers het ’n besondere gawe. Selde die ervarings wat agter haar lê, en wat haar ongetwyfeld toegerus het vir haar vertellings, selde die bykans wrede wegbreek van die geykte vrou – ter wille van die finale bevryding behou sy ’n frisheid van siening en ’n helderheid van segging wat haar ’n skynbaar blywende onskuld gee. Sy skryf so natuurlik oor die allerverskriklikste dinge. Soos dit hoort.”

Riana gaan in 1992 na die Universiteit van Wroclaw in Pole, waar sy ’n lesing oor die Afrikaanse letterkunde aanbied. Met haar terugkoms in Suid-Afrika stel sy ’n reeks radiopraatjies oor haar besoek aan Pole saam wat oor die Afrikaanse sender van die SAUK uitgesaai word. In Junie 1992 woon sy die Feministiese Boekebeurs in Amsterdam by nadat sy by ’n kursus vir dosente in Nederland was.

Dit is egter in 1994 dat Riana ’n huishoudelike naam word in baie Afrikaanse en Suid-Afrikaanse huise met die verskyning van haar eerste Katriena-boek, Haai Katriena, wat vertel jy my nou! “Met Katriena se stories loop ek al lank. Elke vrou met ’n huishulp kan ten minste een storie oor haar vertel. Verlede Desembervakansie, toe tref die karakter my, en in plaas daarvan om in die wonderlike weer op die strand te gaan lê, het ek letterlik die hele vakansie geskryf,” vertel sy aan Suzette Truter (Sarie, 29 Maart 1995).

Nog twee boeke oor Katriena volg: Nou lieg jy mos, Katriena! en Katriena, néé. Die karakter Katriena word ook vir die verhoog verwerk met die aktrise June van Merch in die titelrol en word tydens die KKNK van 2000 opgevoer.

Riana Barnard skryf (Volksblad, 1 Mei 1995) dat Katriena die ou Suid-Afrika op sy kop keer: “Sy is nie meer die stemlose kombuisbediende sonder sê nie. Inteendeel; sy foun haar vriendinne, help haarself aan die blik koekies en gee soms raad en leiding vir die arme Mevrou. (...)

“Sy lewer sosiale kommentaar wat deurgaans met deernis gelaai is en sonder die skerpheid wat satire kenmerk. Daarom is Katriena ’n karakter wat heling en versoening bring vir haar lesers. Die literatuur is so dikwels ingespan as wapen in die ‘struggle’. Hoe heerlik om ’n vrolike en vermaaklike teks te vind waarin selfs resepte gebruik word om ganse gelykheid te kommunikeer: ‘’n poeding vir ’n poeding’, soos Katriena sê.”

Vir Lucas Malan (Rapport, 27 Augustus 1995) bring Katriena en Riana Scheepers saam-saam “’n lighartiger blik op ons alledaagse bestaan wat versmorend ernstig geword het”, en Maureen Joubert (Insig, September 1995) skryf: “Scheepers vat ’n bekkige char stewig vas, sonder tierlantyntjies en geheel en al geloofwaardig. Sy laat haar in lewende lywe voor die leser staan, groot en aards en vol wysheid. Van Katriena wil ons nie afskeid neem nie.”

Riana se eerste roman, Die heidendogters jubel, verskyn in 1995 en word in dieselfde jaar in Nederland gepubliseer as De heidendochters juichen.

Nadat die roman voltooi is, vertel Riana aan Suzette Truter, het sy hard aan Die heidendogters jubel gewerk. “Ek het dit letterlik drie, vier keer oorgeskryf van voor af. Dit het my drie jaar geneem. Ek het gedink dit sal maklik wees om ’n roman te skryf, maar ek het my misgis.

“Die storie gaan oor ’n jong meisie wat ingesmokkel word in ’n weermagkamp. Dit gebeur regtig. Hulle noem so iemand ’n ‘wip’ en sy kruip dae lank weg in die warm, bedompige kamer en slaap dan snags by haar kêrel.

“Ek het drie jaar navorsing gedoen. Ek was in kampe, het onder beddens ingekruip en in troepe se kaste gekyk. Ek het oorlogboeke gelees. Met só ’n roman kan jy nie verbykom met min navorsing nie.”

In Beeld van 27 Julie 1995 in haar rubriek “Op my literêre sofa” beskryf Joan Hambidge Die heidendogters jubel as ’n “literêre ramp”. Sy skryf: “Dit lees soos ’n versameling van urban legends oor die army. ’n Mens kan nie glo dat ’n skrywer wat haarself nog altyd so behendig aan die subteks bedien het, sulke platvloerse, onsubtiele en agterlike prosa kan pleeg nie. Die leser lees egter klaar, waarskynlik omdat die beginsel wat Julia Kristeva vir ons uitgespel het, the power of horrors, hier ter sprake kom.

“Die leser word in Die heidendogters jubel vasgeklem as voyeur terwyl die vertellende ekshibisionis ontslae raak van al sy lewenswyshede. Die vraag is: lees ’n mens agter die mag van die groteske/aaklige aan, of is jy as literator gedoem tot die lees van die slotakkoord? (...)

“Scheepers het nog altyd ’n welverdiende plek binne ons kortkuns gehad, maar miskien het Eduan Swanepoel gelyk gehad toe hy in die De Kat-resensie van haar laaste kortverhaalbundel gesê het dat sy eerder ’n populêre skryfster is. Kennelik het haar Haai Katriena, wat vertel jy my nou-aanslag begin afsmeer aan haar ernstige skryfwerk, want Die heidendogters jubel is ’n verleentheid vir haar oeuvre. (...)

“’n Mens gru nie omdat dit ’n grensverhaal is nie. Ook nie omdat jy met die oorlog gekonfronteer word nie. Nog minder omdat dit boerenóiens is wat katelkaperjolle uithaal. ’n Mens gru omdat elke toneel so oerbekend is.”

JC Kannemeyer (Rapport, 28 Mei 1995) was van die min kritici wat positief geskryf het oor Die heidendogters jubel. Hy het dit beskryf as ’n “briljante kort novelle, sowel wat die bou as die subtiele gebruik van die natuurlike, dikwels kru ‘army’-taal en die uitbeelding van ’n uiteindelik vreeslose vrou. Ná die reeks sekservarings met die luitenant, telkens aan die einde van ’n hoofstuk, is die lesbiese toneel hoogs funksioneel om die finale omdop van waardes en die teenstand van die hoofkarakter teen ’n ander soort varsheid te onderstreep. Dit is een van die knapste tegniese grepe wat in ons hedendaagse verhaalkuns ken.”

Riana is van mening dat dit skrywers se plig is om diegene wat nie so goed onderleg is in die letterkunde nie, meer oor hul werk te vertel. Sy verduidelik hierdie stelling aan Gawie Keyser (Die Burger, 24 Oktober 1996): “Die heidendogters jubel het in Suid-Afrika ’n verskriklike kwaai reaksie ontlok. Wanneer ek rustig met ’n leeskring gesit en gesê het waar dit vandaan kom – daar was werklik vroue wat tyd in weermagkampe deurgebring het – dan was daar ’n soort begrip vir die situasie; daar was nie dadelik afkeer nie, hulle het weer gaan lees.”

Riana besoek in 1996 Amsterdam op versoek van haar Nederlandse uitgewer, Bert Bakker, en in dieselfde week word ’n bundel kortverhale van haar wat spesiaal vir die Nederlandse mark uitgegee is, bekendgestel. Riana is in die Nederlandse mark een van die suksesvolste Afrikaanstalige skrywers. Haar werk word uiters gunstig deur Nederlandse resensente ontvang en haar suksesvolle optredes oor die Nederlandse radio en televisie gee haar die erkenning wat skrywers in hierdie kompeterende lesersmark nodig het.

Oor hierdie verbintenis met Nederland sê Riana aan Gawie Keyser (Die Burger, 24 Oktober 1996): “Ek voel emosioneel betrokke by my herkoms hier. In 1701 het my voorvader na Suid-Afrika gegaan. Ek hou van die Nederlanders en vind aansluiting by die ruimheid van gees.”

Oor kritiek dat sy dalk as Eurosentries beskou kan word, reageer Riana teenoor Keyser soos volg: “Ek is nie meer ’n Europeaan nie; ek is ’n Afrikaan. My gene ... iemand vra of ek swart bloed in my familie het. Ek sê beslis, maar ek weet nie wie nie.

“Die spanning tussen Afrika en Europa is juis een van die temas in my werk. Ek’s ’n Afrikaan en die spanning wat dit met Europa veroorsaak, is wonderlik.”

Oor die baie aandag wat sy in Nederland op daardie tystip ontvang het, het sy aan Keyser verduidelik dat sy seker is dat dit as gevolg van die tema is waaroor sy geskryf het. “In die Afrikaanse letterkunde was die swart karakter ’n karikatuur, ’n randkarakter. Ek is nie die eerste skrywer wat daaraan aandag gegee het nie, maar die politieke klimaat was reg vir swart mense as hoofkarakters in my debuutbundel.”  

Intussen werk Riana onverpoosd aan haar PhD oor Die verhouding feit:fiksie in die kortverhaalbundels van Koos Prinsloo en na drie jaar behaal sy dit in 1997 en in 1998 word haar proefskrif gepubliseer as Koos Prinsloo: die skrywer en sy geskryfdes. Sy en Koos was jeugvriende.

In sy bespreking van Koos Prinsloo: die skrywer en sy geskryfdes (Tafelberg, 1998) skryf LS Venter (Beeld, 7 Desember 1998) dat hierdie omvangryke studie oor Prinsloo ’n baie welkome toevoeging tot die Afrikaanse literatuurkritiek is. “Werklik indringende publikasies oor skrywers se werk en nie net oor hul lewe nie is in Afrikaans so skaars soos hoendertande. Scheepers rym in haar boek die biografie met die literêre kritiek, omdat die sentrale onderwerp daarvan die relasie tussen lewe en literatuur, werklikheid en fiksie is. Haar uitgangspunt bly egter steeds die skrywer Koos Prinsloo en nie die mens nie.”

Vir Venter is daar oorhaastige en gerieflike veralgemenings en gevolgtrekkings, maar dit is ’n werk wat baie leesbaar is en daarby ook ’n waardevolle toevoeging tot die Afrikaanse literatuur.

In Die Burger van 13 Januarie 1999 is Helize van Vuuren die resensent van Koos Prinsloo: die skrywer en sy geskryfdes. “Scheepers tipeer Prinsloo se werk as postmodernisties, dikwels met ’n outobiografiese inslag sodat die grens tussen werklikheid en fiksie vervaag. (...)

“Die boek is gegrond op Scheepers se doktorale proefskrif. Ongelukkig is die spore van dié akademiese werksaamheid nie voldoende weggewerk nie. Die leser word gekonfronteer met ’n swaartillende eerste hoofstuk wat weinig verhelderend is. As hierdie wolkerige obstakel (bladsye 3–33) egter eers agtergelaat is, bied die werk ’n intensiewe speurtog deur die oeuvre van Prinsloo, wat berus op deeglike, feitelike navorsing en analise van sentrale tekste. ’n Indeks wat naslaan vergemaklik, ontbreek egter. (...)

“Scheepers se Prinsloo-studie sal sekerlik nie vir alle lesers toeganklik wees nie. Vir die literêr-geskoolde of geïnteresseerde leser en navorser is hierdie boek egter ’n onmisbare bronne-teks, al is dit jammer dat die bruikbaarheid verswak word deur die afwesigheid van ’n indeks met sleutelwoorde. Dit is nietemin ’n belangrike eerste boek-lengte ondersoek van die oeuvre van ’n merkwaardige en omstrede Afrikaanse skrywer.”

In 1998 stel Riana die kortverhaalbloemlesing Dogters van Afrika saam. Sy het net ’n naweek nodig gehad om hierdie werk saam te stel, want oor die jare is so spontaan oor die vrou, die diepste wese van die vrou, geskryf. Die verhale was dáár; die samestelling daarvan was vir haar voor die hand liggend. Die bundel word ook in Nederlands vertaal deur Riet de Jong-Goossens (Rapport-Tydskrif, 18 Januarie 1998).

Riana vertel aan Stephanie Nieuwoudt dat sy nie vir skrywers wou vra om ’n storie spesifiek vir hierdie bundel te skryf nie, want dan sit sy dalk met stories wat sy nie wil opneem nie, maar verplig voel om te aanvaar. Sy het dus op ’n Vrydagmiddag deur haar kortverhaalbundels begin werk en teen Sondagaand het sy haar seleksie gedoen.

Al is die titel van die bundel Dogters van Afrika, wou sy nie net verhale van vroulike skrywers insluit nie, maar ook verhale deur manlike skrywers. “As net vroue oor vroue skryf, raak die perspektief verdraai. Ek wou ook die manlike perspektief kry,” verduidelik sy aan Nieuwoudt (Beeld, 2 Desember 1997). “Daar was reeds drie belangrike Afrikaanse versamelwerke oor vroue – Rachelle Greeff se Lyfspel, Vrouevertellers van Annemarié van Niekerk en Vrou:Mens van Corlia Fourie. Nie een van dié boeke het ’n manlike stem nie. Dogters van Afrika is die eerste vroueboek waarin die verhale van manlike skrywers ook opgeneem is.”

Sy gaan voort: “Nie een van die verhale is gekies omdat die skrywer lesbies, gestrem, manlik, vroulik, wit of swart is nie. Dit is suiwer ’n persoonlike keuse. Ek het die mooiste verhale in Afrikaans in die boek saamgevat.”

Riana verlaat Tafelberg Uitgewers in 1998. Sy is nie daar weg oor onenigheid nie. Daar was konflik, maar nie só dat sy gevoel het sy moet bedank nie. Sy het bloot te hard gewerk en het gevoel dat haar eie kreatiewe prosesse tot stilstand “geknars” het (Rapport, 16 Mei 1999).

In dieselfde tyd is sy ’n gas op die televisieprogram Maak ’n las en vertel sy ’n grappie met ’n knalwoord as treflyn. “Die wye kritiek daarop het my twee nagte se onophoudelike trane gebring” en sy is lank in die pers daaroor bygekom. Oor hierdie voorval laat Riana haar soos volg uit: “Ons het nog g’n stuk gevorder sedert die Middeleeue nie. Dis waaroor my kortverhaalbundel [Feeks] gaan: dat die feeks verdelg is omdat sy nie hul idee van ’n vrou was nie. Dit was die intensiteit van die aanval op my wat ontstellend is. Dit was die intensiteit wat veroorsaak het dat die vroue in die Middeleeue verbrand is.” (Rapport, 16 Mei 1999)

Riana sluit ’n jaar lange kontrak met die stigtersredakteur van die Christelike tydskrif Finesse, Maretha Maartens, om ’n maandelikse rubriek aan hulle te lewer. In Mei 2000 word die kontrak summier opgeskort nadat daar, volgens Finesse, klagtes van lesers was oor Riana se boeke, asook na aanleiding van ’n artikel in Rooi Rose waarin Riana sê dat sy neutraal staan teenoor Paasfees. Finesse beweer dat Riana nie ’n Christen is nie. Maretha Maartens het intussen uitgetree as redakteur van die tydskrif en Coenie Schoeman word die uitgewer.

Riana was baie verbaas oor hierdie besluit van die uitgewers, want sy het goeie reaksie van die lesers op haar rubriek gehad. In ’n brief aan Vanessa Schoeman, die assistentredakteur, skryf sy: “Ek het nog nooit met my Christenskap te koop geloop nie, omdat ek weet dat ek feilbaar is (...) Liefdeloosheid en morele veroordeling is steeds met ons, veral uit die geledere van die Groot Christene wat (skynbaar) self sondeloos is en daarom só maklik die oordeel oor ander kan vel” (Volksblad, 8 Junie 2000).

In 1999 verskyn Riana se volgende kortverhaalbundel onder die titel Feeks. Mabel Erasmus (Volksblad, 24 Januarie, 2000) skryf dat dit ’n boek is wat menswees in Suid-Afrika in daardie tyd wil besweer, maar ook bevestig en vier.

“Daarom wil ek dit by lesers aanbeveel as ’n talisman vir die toekoms wat vir baie van ons die gevoel van verswelging gee. (...)

“Die woordeboekbetekenis vir feeks, naamlik, ‘bitsige, nydige vroumens – kwaadwillige hellefeeks’, mag misleidend wees; dit sou die indruk kon wek dat die boek ’n uitdagende of sogenaamde ‘feministiese’ teks is waaraan sekere mense ’n broertjie dood het. Die boek as somtotaal omvat egter veel meer as verhale oor karakters wat aan hierdie beskrywing voldoen; dit is ’n inklusiewe, genuanseerde bundel en daarom behoort die titel liefs gelees te word as meerduidige samestelling van fee (’n vrou wat haar toorkrag positief inspan) en heks (’n vrou wat toorkuns beoefen, meestal tot nadeel van die medemens – aldus die woordeboek).

“Die twee magiese elemente word subtiel vermeng; byna elke verhaal spoel iewers oor die grense van die rasioneel-ervaarbare werklikheid en versterk sodoende die betowering van Scheepers se voortreflike woordkuns. (...)

“Feeks bevat die gesamentlike betowering en towerkrag van die knap literêre teks. Laat ons maar katvoet loop vir die hiperpragmatisme (ook in akademiese kringe) wat letterkunde se rol en waarde geringskat. (...) Vir my straal die boek in geheel medelye, moed, hoop en troos uit – kwaliteite waarsonder niemand die nuwe eeu kan aandurf nie.”

Ook Gretel Wybenga is positief oor Feeks (Rapport, 23 Januarie 2000). Ook hier is die vrou die sentrale tema, soos in Scheepers se vorige bundels, maar in hierdie verhale is daar sprake van “ander verborge, en soms donker, kragte met sy oorsprong in ’n diepgewortelde oerkennis wat die rasionele voorafgaan”.

Wybenga gaan voort: “In die woord ‘feeks’ manifesteer die betekenis van sowel helleveeg as heks, wat hier nie noodwendig sinonieme is nie. Reeds vanaf die eerste verhaal, in die magiese teenwoordigheid van ’n inheemse oorbel wat ook op die voorblad pryk, word die heks verbind aan die Afrika-gegewe. Om dié rede moet die heks, soos in Westerse kulture, nie net in die bose sin van die woord begryp word nie, maar die heks is ook medisynevrou, sjamaan, en die gewer van goeie dinge. (...)

“’n Verblydende aspek van hierdie bundel is dat Scheepers haar nou uitgebreid en oortuigend begeef op die terrein van die magiese, wat wel ’n waagstuk kan wees as die outeur nie daarvoor toegerus is nie. Dié tendens is ook toenemend opvallend, onder andere in die werke van André Brink. Miskien is ons verwaterde Westerlinge nou eers, hier teen die eeuwisseling, in staat om die ware stem van Afrika te hoor.

“Hierdie sterk bundel se stramien is somber en die spontane speelsheid en byna improvisatoriese indruk van die tipiese Scheepers-verhaal minder opvallend. Die somberheid word ook uitgesê met die oorwegend donker en treffende voorblad, en die swart titelblad, en selfs met die onvrolike foto van Scheepers (koponderstebo!) op die agterblad.”

Riana se eerste digbundel, Met die taal van karmosyn, verskyn in 2001. “Dis ’n viering van die liefde en die feit dat my taal aan my teruggegee is. In die agt jaar wat ek in ’n verhouding met ’n digter was, het ek my doelbewus daarvan weerhou om in die artistieke ruimte waarin hy beweeg het, in te gaan. Die einde van die verhouding was traumaties, maar dit was ook ’n skeppende bevryding.” Dit is ’n nuwe liefde wat haar taal vir haar teruggegee het: “Die man is nie ’n letterkundige nie, maar hy praat die mooiste, ongebreidelde Afrikaans,” vertel Riana aan Stephanie Nieuwoudt (Beeld, 22 September 2001).

Die meeste van die gedigte in Met die taal van karmosyn is vir die nuwe geliefde geskryf. En, vertel Riana verder aan Nieuwoudt, die titel is gekies om by die baie passievolle toon van die gedigte te pas. Op die voorblad is ’n foto van die skrywer met die mond wat baie prominent vertoon. “Die prominente mond is vir my beduidend van die sensuele en die taal wat ek teruggekry het. Die bundel is uiteraard meer intiem as my ander werk. Met poësie speel jy nie speletjies nie. Dis die rouste en eerlikste vorm van literatuur.”

Vir Joan Hambidge (Die Burger, 2 Oktober 2001) is Met die taal van karmosyn as debuut nie treffend nie. Maar daar is ’n handvol gedigte wat “onthoubaar is tussen verse wat nog gewoon indrukke is (en waarskynlik te na aan die digter of die ervaring staan)”.

Vir Hambidge is die verse wat die beste is, dié wat agter die “woord-net” gebeur, maar haar gevolgtrekking is dat Scheepers eerder ’n kortverhaalskrywer as digter is.

TT Cloete skryf in Rapport (4 November 2001) dat die hoofindruk wat die bundel by die leser laat, die taal van karmosyn of van erotiek is. Maar dit beteken nie dat hierdie gedigte die beste groep verse in die bundel is nie. “Inteendeel. Die erotiese gedigte laat hulle te swaar geld en soms te egosentries, en te veel in die trant van dergelike gedigte van enkele ander digters van die jongste tyd. (...)

“Daar is ook gedigte van ’n heeltemal ander aard in hierdie afdeling, soos ‘Sappho was verkéérd’ of ‘Swartland: wintermiddag’ met sy skerp teenstellings. Dit is verse wat verskil van die meeste gedigte in hierdie afdeling, omdat dit nie van vervulling alleen praat nie maar van verydeling, van pyn wat met die liefde gepaardgaan en wat ’n meer verwikkelde karakter daaraan gee. ’n Veelkantigheid wat nietemin in heel eenvoudige taal verwoord is. (...)

“Party van die liriese gedigte praat onmiddellik met jou, maar hulle, soos ander wat ’n mens direk aanspreek en eerder bloot beskrywend is, verloop ongelukkig dof, en meestal hang dit saam met die oormaat kort, saaklike en onortodokse verse wat min ritmiese moontlikhede skep. (...)

“Die reisgedigte staan miskien nie verniet aan die slot van die bundel nie en is gedigte wat dalk moontlikhede inhou vir toekomstige ontwikkeling.”

Riana Scheepers se eerste jeugboek, Die blinde sambok, word ook in 2001 gepubliseer en ontvang in 2003 die ATKV-Kinderboekprys vir die ouderdomsgroep 10 tot 12 jaar. Hierdie toekenning is baie spesiaal vir Riana omdat dit die kinders self is wat die keuse maak. Leon de Villiers, ’n jeugboekskrywer, se reaksie op die prys is dat die kinders vere voel vir die skrywer, maar mal is oor die storie, en Riana stem volmondig met hom saam. Die Nederlandse vertaling van Die blinde sambok getiteld Scorpioenkind was op die kortlys van die Vlaamse Kinderjurieprys (Taalgenoot, Mei 2003).

Die blinde sambok het as hoofkarakter ’n meisiekind met ’n seunsnaam, Gideonette, wat ’n regte rabbedoe is. Die hele familie het gehoop dat sy ’n seun sou wees wat die familienaam kon voortdra. Toe sy gebore is, was haar pa baie teleurgesteld – nie net omdat sy ’n dogter was nie, maar ook twee maande te vroeg gebore is en baie swak was. Maar niemand het besef dat die kleine meisiekind ’n wil van haar eie het en dat sy besluit het sy gáán lewe nie. Sy kry ’n beste vriend, Bhubesi, op die plaas en saam beleef hulle baie avonture.

Wat Gideonette egter nie geweet het nie, is dat daar ’n “vloek” op die familienaam Gideon rus – almal wat dié naam het, gaan in fratsongelukke dood . Maar, vertel Riana aan Dawid de Bruyn (Rapport, 6 Mei 2001), Gideonette oorleef omdat sy ’n onblusbare drang het om te leef. “Uiteraard is dit ’n fiktiewe verhaal, maar die insidente wat beskryf word, is outobiografies. Ek was ’n onhebbelike kind. En my pa is ook dood toe ek ses was.”

Riana het baie geïrriteerd geraak oor die jeugboeke wat altyd een of ander sosiale probleem aanpak, sê sy aan Stephanie Nieuwoudt in ’n onderhoud. “Daar is altyd alkohol- of dwelmmisbruik of ma wat vir pa slaan. Ek wou ’n outydse jeugverhaal skryf met outydse Trompie-rige pret. Ek het nie probeer om ’n politieke stelling te maak nie, maar die Bhubesi in die boek het wel bestaan. Hy was my pêl op my oupa se plaas.”

In 2017 het Hanneke Schutte Die blinde sambok verwerk tot ’n film getiteld Meerkat Maantuig. Dit was een van die prente wat in 2017 meegeding het in die Silwerskermfees se kompetisie en het weggestap met die prys vir die beste kinematografie. Anchen du Plessis het die rol van Gideonette vertolk en Schutte was die regisseur.

Die film is ook oorsee bekroon, met die volgende pryse:

• Wenner van die FIPRESCI Critics Prize by die Schlingel Filmfees in Duitsland 

• Wenner van Best International Feature by die Schlingel Filmfees in Duitsland 

• Wenner van die Festival Honors Award for Outstanding Achievement in Filmmaking – Feature Film, Newport Beach Filmfees in Amerika 

• Wenner as die beste film vir kinders en die jeug, Spirit of Fire Film Festival, Siberië  

• Wenner Beste Kinematografie, SAFTA (South African Film and Television Awards)

In 2006 word Die avonture van Wilde Willemientjie gepubliseer en word dit verwerk vir die teater. Dit word in 2006 by die KKNK onder regie van Niel Rademan opgevoer en ontvang die Kanna vir die Beste Kinderteater. Sy skryf vir kinders, want “ek wil vir ’n slim kindjie met al die wysheid van die hemel in sy oë wonderlike stories lees van goeters wat gril, spoke wat in bome swaai, seerowers wat in die wingerd sit, geeste in klippe met ’n sagte stem wat nét ’n kind kan hoor.”

Wilde Willemientjie se avonture het nie net by een boek en een opvoering gebly nie. Ander titels is Wilde Willemientjie, ’n walvis, ’n seerower en die maan (2007) en Die verdere avonture van Wilde Willemientjie (2009). In 2007 het Wilde Willemientjie ook ’n draai by die Volksblad-kunstefees gemaak saam met die walvis, die seerower en die maan.

Scheepers is ook die skepper van Arboreta, die heks met die groen hare, ’n baie wyse en vriendelike heks wat vir die bome in haar woud sorg.

“Sy het ’n talent om haar te kamoefleer, en sy besit ook sekere toorkragte, wat slim aangewend word teen diegene – stoute kinders, gewoonlik – wat haar woud wil verniel. Die gawe groen heks is egter bekommerd, want sy is al baie oud en wie gaan na die woud omsien wanneer sy nie meer daar is nie?” skryf Jeanne Calitz in Die Burger (26 Junie 2008).

Calitz beskryf die storie as pragtig en dromerig en een wat in die smaak van ses- en tienjariges sal val: “Ook volwassenes sal egter iets waardevols in die verhaal kan vind, al is dit bloot om vir ’n wyle te ontsnap in ’n vriendelike groen wêreld. Eenvoudig maar ráák in haar beskrywings, het ek later kompleet begin voel (of is dit wens?) ek kan daardie sagte, suisende woudgeluide hoor.

“’n Mens het veral ook waardering vir die feit dat Scheepers daarin slaag om ’n boodskap oor omgewingsbewaring oor te dra sonder om een oomblik prekerig te klink. (...) Ons jongklomp moet leer om respek te hê vir die aarde en sy mooie wonders, veral in hierdie tye van snelle stedelike groei, besoedeling en aardverwarming. En Arboreta is die perfekte onderwyseres.”

In September 2002 trou Riana met Johann Loubser en hulle gaan bly op De Compagnie net anderkant Wellington in die holte van die Wamakersvallei. Op hierdie plaas doen vroue hul dinge. Riana is plaasbestuurder, bemarker, asook inslapende digter. Sy werk saam met die vroue in die wingerd. Sy doen dit “omdat iets gebeur het wat ek aan niemand kan verduidelik nie. Ek word deel van die beskeie mag van vroue wat die nederigste werk op aarde doen. Hulle dink nie meer dis snaaks, dié mevrou wat saam met hulle inval nie, hulle bly nie meer stil as ek nader kom nie. Ek hoor van hul huise, hul kinders, wie de afgelope naweek vir wié geskel het, wie se man ’n vuilis is, en wie se kinders gruwelik is” (Rooi Rose, Augustus 2003).

Haar passie vir Afrikaans tree ook hier na vore toe hulle op die wynetikette vir hulle wyn moes besluit. Hierdie etikette word oorwegend in Afrikaans gedruk.

Riana is, benewens haar gewone skryfskole, ook nóú betrokke by geletterdheidsklasse vir volwassenes in die plaasgemeenskap. Sy bied ook ’n kursus in Skryfkuns en Kreatiewe Denke op De Compagnie aan.

In 2003 word drie van haar boeke by die Antwerpse Boekebeurs bekendgestel: die Nederlandse vertaling van haar digbundel, asook die vertaling van Die blinde sambok en Verstaan my verlangste, ’n bloemlesing van Afrikaanse liefdesgedigte. Sy en die Vlaamse letterkundige Jooris van Hulle stel die bundel saam. Die gedigte is in Afrikaans met Nederlandse verklarende aantekeninge.

De Compagnie se huidige plaasbestuurder, Mattewis Thabo, se vrou Nicci is ’n opgeleide kleuterskoolonderwyseres. Sy help die kinders op die plaas na skool met lees- en skryfwerk. Riana vra haar om stories vir die kinders te skryf. So skryf Nicci in vir die Bloemfonteinse Skrywersvereniging se jaarlikse skryfwedstryd en word die eerste prys aan haar toegeken.

In 2005, met die viering van De Compagnie se driehonderdjarige bestaan, skryf Riana ’n kortverhaalwedstryd uit en word die beste inskrywings deur haar en Nicci gebundel in Die melkweg het ’n ster laat val (2006). Vir die bloemlesing ontvang hulle ’n prys van die Departement van Landbou wat erkenning gee aan die kulturele baanbrekerswerk wat hulle onder plaaswerkers doen. Riana ontvang ook in 2006 die Patrick Petersen-gedenkprys vir haar opheffingswerk onder plaaswerkers en haar bemagtiging van vroue.

In 2006 vereer die Rapportryers Riana met ’n erepenning vir haar rol in die uitbou van Afrikaans en die visie van die Rapportryersbeweging.

Sy is ook ’n baie gewilde rubriekskrywer wat gereeld vir Die Burger, Volksblad en Beeld bydraes gelewer het. Hierdie bydraes is in 2003 en 2005 gebundel in onderskeidelik My voete loop na Wellington en ’n Engel in my huis.

Oor My voete loop na Wellington skryf Cecile Cilliers (Die Burger, 6 September 2003) dat hierdie bundel rubrieke meestal met die skrywer self te make het. En dit kan, volgens Cilliers, problematies wees, aangesien die skrywer makliker belangriker as sy stof raak en dit tot “selfbeheptheid en selfkoestering” kan lei, wat ongelukkig in hierdie bundel te bespeur is.

Maar gelukkig, skryf Cilliers, is daar drie eienskappe waaroor Riana beskik wat hierdie bundel red: haar sin vir humor, haar vermoë om ’n storie te herken én dit te vertel en haar taalgebruik. “Afrikaans blom uit Scheepers se pen.”

Oor haar volgende versameling rubrieke, ’n Engel in my huis, vertel Riana onder meer van haar vissershuisie aan die Weskus, asook van haar huis op die wingerdplaas. Maar daar is ook ander huise ter sprake, sowel as sketse oor plekke in Suid-Afrika en oorsee waarheen sy gereis het.

In Literator (Augustus 2006) skryf SF Greyling dat al die bydraes nie op dieselfde standaard is nie, maar dat dit te verwagte is in ’n versameling van hierdie aard.

“Bydraes soos ‘Mathilda se storie’ (p 12) laat ’n afgeronde en universele indruk. Ander bydraes is veel persoonliker en kom soms sentimenteel oor. Lesers verskil egter en elkeen sal waarskynlik ’n gunsteling in die bundel hê. (...) Die vertellings is kort, wat dit ideale leesstof maak wanneer ’n mens net ’n paar minute beskikbaar het. Dit is waarskynlik hoe dit gelees moet word – so proe-proe en een of twee op ’n slag. Elke vertelling bied die leser veel om te geniet, om oor na te dink, en met ’n vars blik na die wêreld te laat kyk.”

In 2009, so tussen al die rubrieke, kinder- en jeugverhale en poësie, verskyn Riana se volgende kortverhaalbundel, getiteld Katvoet, haar eerste bundel in tien jaar.

Sy verduidelik aan Elise Tempelhoff (Beeld, 30 September 2009) dat Katvoet groen is: “Katvoet is omgewingsbewus in die sin dat die karakters in die sleutelverhale leer om meer aards, meer primordiaal, maar natuurlik, maar intuïtief te leef.

“My bewustheid van die omgewing kom van kleintyd af. Ek het op ’n plaas grootgeword en was nog altyd omgewingsbewus – in dié sin dat ek nog altyd na aan die natuur wou woon. Sedert ek in die Wamakersvallei woon, het dit méér geword, het ek dit reggekry om te doen wat ek wil – om meer ekologies bewus te wees.

“Ons het te veel goed, gaar te veel op, kry te veel Kerspresente, leef te oordadig. Ek kan presies dieselfde luukshede om my hê met veel minder besittings. Ek glo dat ons almal uit die natuur moet haal wat jy nodig het, maar niks oorbodigs moet wegvat nie. Ons koolstofvoetspoor is te groot. Die kultuur om te stroop – meer te vat as wat nodig is – is al eeue lank met ons. Ek wil graag hê ons geslag moet leer om minder te mors en meer bedagsaam te wees jeens die natuur.”

Die vrou in die titelverhaal in Katvoet leer om instinktief soos ’n kat te leef, in die nag, omdat sy besef dat dit geestelik goed vir haar is. “Sy leer om meer op haar sintuie, en veral haar sesde sintuig, aanspraak te maak. Sy leer die natuur ken terwyl die natuur sy geheime en wonderwerke vir haar oopmaak.”

Riana vertel aan Tempelhoff dat die natuur en die bewustheid van die natuur ook in die ander verhale belangrik is: “Dit gaan veral oor die eenwording van die karakters met die natuur en die mens in simbiose met die natuur.”

In haar resensie (Beeld, 16 November 2009) skryf Susanne Harper dat katte ’n belangrike rol speel in Katvoet. “Volgens die skrywer self in ’n radio-onderhoud gaan dit hier oor katte, hetsy dit nou ’n luiperd, huiskatte of skuurkatte is. (...) ’n Pragtige stuk is die titelverhaal waar die vrou vergelyk word met ’n kat waarvan die sintuie in die nag verskerp. Maar ’n kat is altyd ’n slim, maar ook ’n slu dier.

“Volgens Scheepers moet die skrywer ook dikwels slim en slu wees. Volgens haar, in ’n ander onderhoud, bewonder sy die kombinasie van intelligensie en sluheid wat ’n kat het en sien sy dit as ’n verbysterende eienskap wat elke skrywer moet hê.

“Hiermee saam gaan die tema van die bonatuurlike, reïnkarnasie en die wonderwerke. Die kortverhale in hierdie volwasse bundel toon die ligte, elegante en sinistere aanslag van die kat. (...)

“Die bundel is ook vernuwend en eksperimenteel. Eienaardig en eksperimenteel is die gebruik van kleinletters aan die begin van ’n verhaal en ’n titel van ’n verhaal wat oorloop in die eerste sin. Sinne sonder werkwoorde is volop, so ook die opeenstapeling van gegewens waar dit funksioneel aangewend word. Die magiese, die onmoontlike en surrealistiese elemente kom in verskeie verhale voor (...). Sulke toweragtige, soms surrealistiese momente, kom dikwels verfrissend teen die slot van ’n verhaal voor.”

Saam met Ampie Coetzee beskou Harper hierdie bundel as Riana Scheepers se beste tot op daardie stadium.

Hierna begewe Riana haar op ’n heel ander gebied toe sy besluit om DJ Opperman se destydse Kleuterverseboek wat in 1957 op die rakke verskyn het, in ’n nuwe gedaante aan Afrikaanse kinders bekend te stel.

Sy vertel aan Izelle Venter in Huisgenoot (11 Junie 2009) dat sy stomverbaas was toe sy besef hoe oud Kleuterverseboek is. “Dis dan amper so oud soos ek! Dit bly ’n wonderlike boek, maar dit was tyd vir iets nuuts ook.”

Sy het toe vir Suzette Kotzé-Myburgh, ’n baie ervare boekredakteur, gevra om te help en só is dié “moet-hê-boek” gebore. Riana se hooftaak was om bydraes in te samel en saam met Suzette die keuring te doen, terwyl Suzette verantwoordelik was vir die redigering.

In die nuwe bundel, met die titel Nuwe kinderverseboek, is byna 300 nuwe kinderverse in Afrikaans opgeneem. Heelwat van die 113 digters wat bydraes gelewer het, het nog nooit met rym of ritme te doen gehad nie, en rym en ritme is juis van die vereistes wat nie net aan kleuterpoësie gestel word nie, maar ook aan verse vir volwassenes – “die ritme, metrum en rym moet perfek wees. Dis glad nie maklik nie,” vertel Suzette.

Onder die debuutdigters is daar ’n ingenieur, huiswerker, finansiële joernalis en heelparty mammas en pappas en ook oupas en oumas. Die jongste digter was maar tien jaar oud toe sy gedig gekies is. En Hennie Aucamp het vir die eerste keer vir kinders gedig, wat vir hom ’n heel nuwe ervaring was. Vir Suzette was die redigering wat sy vir Nuwe kinderverseboek gedoen het, baie moeilik.

Die verse is volgens ouderdom in drie afdelings ingedeel (2 tot 4, 5 tot 7, 8 tot 10) met elke afdeling wat sy eie illustreerder gehad het, wat bygedra het tot die plesier wat die verseboek sal gee aan almal wat dit gaan lees.

Riana en Suzette sê vir hulle is die belangrikste element van hierdie boek dat dit pret moet wees om dit te lees. “En die pret is nie net tot kinders beperk nie, maar selfs ernstige grootmense sal dit geniet.”

André P Brink (Beeld, 4 Mei 2009) beskryf Nuwe kinderverseboek as “genoeglik” met “oorspronklike, verfrissende en fleurige illustrasies wat uitmuntend aanpas by die belangstellings en verbeeldingswêreld van kinders in ’n bepaalde ouderdomsgroep. In ’n werk van dié aard is illustrasies van byna ewe veel belang as teks en ek moet eerlik sê die NKV is kort en klaar een van die mooiste kinderboeke wat ek nog in Afrikaans gesien het.”

Ná bogenoemde twee versamelbundels van haar rubrieke, versamel Adriaan Meyer, Riana se jongste seun, van haar kortverhale wat in haar vorige vyf bundels opgeneem is. Sy vertel aan Solette Stander (Boeke-Rapport, 7 Oktober 2012) dat hierdie bundel, getiteld Die vrou in die vuur, haar oeuvre verteenwoordig.

“’n Versamelbundel gee lesers ’n goeie idee van hoe ’n mens as skrywer ontwikkel en gegroei het deur die jare. Toe ek nou agterna vir elke kortverhaalbundel ’n inleiding moes skryf, het ek self ook ’n goeie blik op my werk gekry en kon ek duidelik sien wat die invloede op my werk was.”

Met die publikasie van die biografie Purper en kaneel, komyn en smarag: die kleurvolle lewe van Hannetjie de Clerq lewer Riana weer eens bewys van haar veelsydigheid as skrywer. Oor hoe dit gebeur het dat sy spesifiek hierdie skilder se biografie geskryf het, vertel Riana aan Laetitia Pople (Die Burger, 17 Oktober 2012) dat sy die eerste maal van De Clerq se werk bewus geword het in die 1980’s toe sy skilderye van haar op die destydse Bloemfonteinse kunsmark gesien het. Veral een het tot haar gespreek, maar sy het as student nie die R40 gehad om dit te koop nie.

De Clerq het gesien sy stel baie belang in die werk, en vir Riana gesê sy kan dit neem en haar afbetaal wanneer sy die geld het. En só het hulle vriendskap begin.

Riana vertel self verder: “’n Jaar of wat voor Hannetjie se 50ste verjaardag het sy my gevra om haar lewensverhaal te skryf. Nie ’n biografie as sodanig nie, maar ’n bestekopname van haar lewe in samehang met haar ontwikkeling as kunstenaar. Sy wou nie hê dat dit nóg ’n kunsboek moes wees wat swaarwigtig, vol akademiese uitsprake en totaal onleesbaar is nie.

“Sy wou hê dat ek as woordkunstenaar die belangrikste momente in haar lewe as kortverhale skryf. Die teksgedeeltes is in die derde persoon geskryf en handel oor ‘die kind’, ‘die meisie’, ‘die student’, ‘die vrou’ en ‘die kunstenaar’. Die boek is oor ’n tydperk van twee jaar geskryf oor vele potte tee en glase wyn.

“Ek en Hannetjie het feitlik weekliks ’n afspraak gehad – óf ek was by haar in haar soel tuin, óf sy by my op die plaas. Sy het my broksgewys haar lewe vertel – en hoe meer sy vertel het, hoe meer dinge het sy natuurlik onthou, dus was dit nie ’n lineêre gesprek wat ’n netjiese begin tot einde gehad het nie.”

Daar was sekere oomblikke in haar lewe wat Hannetjie self beskryf het en vir Riana skryf sy “hierdie ongelooflik beeldryke sinne, net so mooi en evokatief soos haar skilderye. Ek het besluit dat dit my verhale moet begelei – vandaar die teks in die eerstepersoonsperspektief.

“Purper en kaneel, komyn en smarag is ’n titel wat vertel van haar kleurryke lewe, ’n lewe wat nie net kleur is nie, maar ook geur en tekstuur en wysheid – en diepte.”

Tanya O’Connor skryf in Rapport Boeke (4 November 2012): “Purper en kaneel, komyn en smarag is die lewensreis van ’n vrou wat haar lewe gelééf het, eerlik soos haar kunswerke, maar dis ook die verhaal van die vriendskap tussen twee siele wat met ’n enkele kyk met mekaar gesels. Dit is wat my sal bybly: Die besondere band tussen kunstenaar en skrywer, iets wat ek keer op keer vind op die blaaie van dié boek.”                

Riana skryf vanaf twee-uur in die nag tot so vyf-, sesuur, wanneer die donker ure van die nag aan haar behoort. “Dit is die magiese uur waarin ’n mens weerloos, hipersensitief en vatbaar vir die bonatuurlike is.” Dit help ook dat sy die mooiste studeerkamer in die wêreld het – die ou kombuis van ’n huis waar die vuur in die vuurherd in die winter nooit ophou brand nie.

Adriaan, Riana se jongste seun, volg beslis in sy ma se gewilde voetspore. Hy is ’n dramaskrywer en sy drama oor Koos Prinsloo, Prinsloo Versus, word in 2004 tydens die KKNK bekroon met die Jong Kanna vir Beste Studenteteater.

Oor dinge wat haar ontroer sê Riana aan Solette Stander (Boeke-Rapport, 7 Oktober 2012) dat daar verskeie dinge is waarin sy geïnteresseerd is en wat haar aanraak – “soos die geweldige impak van kinderpoësie op gestremde en nie-gestremde kinders, en so ook die energie van opkomende kunstenaars. Dit is vir my wonderlik om met nuweling-skrywers te werk, want hoe meer energie ’n mens uitdeel, hoe meer ontvang jy ook.

“Die simbiose tussen die natuur en die mens se geesteslewe interesseer my ook. Daarom skryf ek graag oor die heks-figuur – oor vroue wat uitgestoot word omdat geglo word hulle is boos. In werklikheid was baie van die vroue wat deur die samelewing as hekse uitgekryt was, bloot vroue wat ’n besondere aanvoeling vir die natuur gehad het.”

In 2013 brei Riana haar oeuvre verder uit met die publikasie van haar eerste kookboek, Vallei van melk en heuning. Die bestanddele van die resepte kom uit haar plaastuin op De Compagnie, en die vleis van hulle plaas Klipkraal in die Tankwa-Karoo. Die resepte is goed wat sy elke dag op die plaas maak met niks aanstellerigs of volksvreemd nie, vertel sy aan Maryke Roberts (Vrouekeur, 14 Februarie 2014). “Ek is nie ’n sjef nie en my boek het eerder die weelderigheid van eenvoud as boodskap.”

Haar uitgewer by LAPA, wat Vallei uitgegee het, vertel aan Roberts: “Vallei van melk en heuning word opgedeel in seisoene en die produk wat op daardie tydstip op die plaas en uit die omgewing beskikbaar is. Dit sluit ’n wye verskeidenheid van resepte in: van geurige elke-dag-kos, tot uithalergebak om enige gas te beïndruk. Maar altyd toeganklik, eerlik en onpretensieus. Tussen die resepte deur vertel Riana stories, en maak dit meer as net ’n resepteboek, inderwaarheid ’n inspirerende lekkerleesboek wat jy nie net in die kombuis gaan lees nie.”

Riana vertel aan die kookboekversamelaar en huiskok Errieda du Toit (Boeke-Rapport, 2 Februarie 2014) dat die skryf van hierdie kookboek vir haar die hardste werk was wat sy nog ooit gedoen het: “Behalwe dat alles perfek moes wees en elke resep getoets (en getoets en getoets) moes word, was die stilering en fotografie daarvan ’n tydsame maar wonderlike proses. Maar die skryfproses van kookboek en literêre teks is eintlik presies dieselfde: Ek het maar net die verhale geskryf waarvan die hoofbestanddeel die produkte van my plaas is” (Boeke-Rapport, 7 Oktober 2012).

In 2017 verskyn Riana se tweede kookboek onder die titel Smeul: drie vroue, een kombuis. Hierdie een skryf sy saam met Marietjie Koekemoer en Leonie Scholtz. Op Maroela Media skryf Louise Viljoen dat die resepte in vier afdelings ingedeel is, naamlik Weergalose Weskus; Karooland, hartland; Diep, diep in die donker woud; en Sprokie vir ’n stadskind. Die resepte is op die regterkant van die bladsye gedruk met volkleurfoto’s aan die linkerkant.

Viljoen vertel dat sy die boek van die rak afgehaal het net om na iets te soek en twee uur later het sy nog daar gestaan: “Die pragfoto’s is verleidelik en maak jou honger én lus. Die groot verskeidenheid resepte van oor die aardbol smeek om beproef te word. Dis egter die teks wat in sprankelende harts-Afrikaans geskryf is deur vroue wat kán, wat soos ’n sagte karos oor my skouer kom lê het en ek het my skaamteloos verlustig aan hulle geselsies en vertellings oor kos.”

Riana se volgende roman, Stormkind, word in 2018 deur Tafelberg gepubliseer. In Stormkind leer ons vir Jana ken. Toe sy drie jaar oud was, het haar ma tydens ’n kuier in Ierland spoorloos verdwyn. Op sy plaas Stormkloof in die Boland treur haar pa, Kleinstorm, na ’n paar jaar nog altyd oor sy vrou wat so mooi fluitmusiek kon maak.

Vir Jana is die gemis na haar ma net so erg. In die nag volg sy die geroep van die wind na buite. Sy vrees nie die storm nie, want die geluid wat die wind maak laat haar dink aan die klanke wat haar ma uit haar fluit kon optower.

!X’uri word deel van Jana se lewe toe die tyd kom om haar ma te gaan soek. “!X’uri en Jana ontdek die veld deur die vyf sintuie en voltrek haar omskakeling na natuurkind met ’n klein Boesman-ritueel, waar die eerste lit van die pinkie afgekap word. !X’uri verduidelik vir Jana dat Boesman-babas op ’n jaar hul pinkielit opoffer sodat die kind nie doodgaan nie,” skryf Maryke Roberts in Vrouekeur van 15 Junie 2018.

Riana vertel aan Roberts dat die Boesmans, anders as ons, meer sensueel na die aarde kyk: “Met die afkap van haar pinkie se lit, word StormJana volledig ’n kind van die aarde.

“Stormkind is die verhaal van twee dogtertjies wat dalk nie eens regtig bestaan nie. Ek het as kind ’n verbeeldingsmaatjie gehad. Jana is ’n wit dogtertjie met ’n bos rooi hare en ’n groot hartseer. Toe gee ek vir haar ’n Boesmandogtertjie as begeleiertjie. Ek hou van karakters wat vyf jaar oud is; hulle het nog nie binnestrukture nie.”

Dat sy hierdie spesifieke storie moes skryf, het met ’n draai by Riana uitgekom. Maryke Roberts skryf dat Riana eendag onder ’n “reuse-verknotte wilde olienhoutboom in die Wamakersvallei se skadu” gestaan het, toe iemand haar vertel dat dit is waar die jagters destyds vergader het, voor hulle op hul jagtogte om Boesmans te jag, vertrek het.

“Ek was geskok,” vertel Riana aan Roberts, “veral toe ek raaklees dat die laaste permit om Boesmans te jag, in 1924 uitgereik is. ’n Permit was tien sjielings per Boesman. Ons het almal ’n generiese kennis van die Boesmans, maar geen diepliggende verstaan nie. Kuns word nooit uit flou emosies gebore nie. Met Stormkind was dit die emosies van woede en afgryse en droefnis wat my beetgepak het toe ek meer van die Boesmans se geskiedenis te wete gekom het. Ek kan nie regmaak wat in die verlede gebeur het nie, maar ek kan – as kunstenaar – op ’n baie nederige manier iets van hierdie merkwaardige volk se kultuur probeer terugroep.

“Ek weet dit is gevaarlik in ons politieke bedeling om oor ander mense te skryf, maar ek wou nie oor my huidige realiteit – ’n vrou in haar vroeë sestigs – skryf nie. Ek wou ook nie oor die Boesmans skryf nie, maar ek wou hulle terugbring dat ons daaroor kan gesels. Toe skep ek ’n sprokieskarakter, ’n vyfjarige rooikopdogtertjie, want ek is gefassineer deur die psige van ’n kind.

“Ek het met verskeie nasate van die Boesmans gesels en eerstens by hulle uitgeklaar of hulle Khoi of San genoem wou wees. ‘Ons is Boesmans,’ was hul antwoord, daarom my keuse van woord.”

Riana het al ander boeke geskryf waarin die kultuur van Afrika as teenpool gesien kan word vir die Westerse kultuur, en hieroor vertel sy verder aan Maryke Roberts: “Die feit dat ons in ’n land met verskillende volke en kultuurgroepe woon, is vir my as skrywer ’n onmeetlike bron van inspirasie. Ja, natuurlik bring hierdie situasie konflik mee, maar geen groot kuns word uit oppervlakkighede (of flou emosies!) gebore nie. Kuns word uit spanning gebore.”

Sy het nie aanvanklik gedink dat daar in Stormkind verskillende kulture teen mekaar afgespeel word nie, maar dit het maar net so ontwikkel. “’n Resensent het onlangs die opmerking gemaak dat ek stemlose mense, randfigure, stem gee. Ek beskou dit as ’n enorme kompliment, maar ek beplan dit nie so nie.

“Dit is net asof hierdie stemlose karakters hulself in my lewe aanmeld. Met Stormkind wou ek magiese energie in ’n eenvoudige storie saambring, want ek was tegelykertyd gefassineerd met baie dinge: magiese realisme, natuurkragte, die geheimlewe van kinders, vergifnis – en dit alles in die styl van die sprokieverteller.”

Sedert sy en Jana en !X’uri so verbind geraak het aan mekaar, kyk Riana met ander oë na die veld. “Ek kyk fyner, ek luister meer bedag, ek leef versigtiger. Ek het 12 jaar lank aan hierdie boek geskryf – ’n leser het gesê dit is ’n hele skoolloopbaan. Ja, dit is, en ek het dalk meer in dié tyd as op skool geleer.”

Oor Stormkind skryf Francois Bekker in Beeld (12 Maart 2018): “Riana Scheepers is een van ons veelsydigste skrywers. Hierdie resensent assosieer Scheepers graag met ’n letterkunde wat vergete en selfs verstote Suid-Afrikaners met haar skryfwerk wil terugskryf sodat ons hulle nie slegs onthou nie, maar erken as deel van ons land en sy geskiedenis.

“Stormkind is tegelykertyd ’n magiese raaisel-en-plaasroman wat boei en betower. Getrou aan die tradisie van die plaasroman wek die roman ’n gevoel van nostalgie by die leser. Dis ’n milieu waar familietradisie, aardsheid en die diep menslike by mekaar aansluit.

“Jana se soektog beur nie net vorentoe nie; die skrywer diep ook die familiegeskiedenis op. Wat uitkristalliseer, is die verhaal van vyf formidabele vroue wat bo die manlike karakters uittroon. Dit is vroue wat beheer neem oor hul leefwêreld. Letjie Stamboom wat vir Jana se ouma gewerk het, is een van die lieflikste karakters in hierdie storie. En soos toeka is dit nog altyd !X’uri wat haar verskyning maak om rigting aan te dui. Want wysheid oftewel intuïsie is ’n oeroue ding. (...)

“Stormkind is nie ’n tipiese wydopgesette roman nie. Stilisties lees baie van die hoofstukke soos vinjette wat sorg vir ’n vinnige en boeiende leestempo. Dit is ’n virtuose teks wat die leser onmiddellik by die verhaal intrek om nie te laat los tot by die laaste bladsy nie.

“Enersyds blom die verhaal in sy eenvoud. Andersyds skitter die woorde en beelde binne hierdie roman se magiese metafoor soos stukkies van sterre wat aarde toe geval het.”

Elbie Adendorff was die resensent van Stormkind op LitNet en sy sluit haar bespreking as volg af: “Die roman toon weer eens Scheepers se meesterlike en byna poëtiese taalgebruik: ‘nagloopkind’, ‘bloedrooi robyne’, ‘matjiesmure’, ‘sterklip’, ‘Die hele lug is vol musiek’ en ‘Die Melkweg lê in ’n dik roomstreep oor die lug’. Treffend is die stormbeeld wat ’n deurlopende motief word: die voorblad verbeeld ’n windverwaaide gesig; die plaas se naam is Stormkloof; daar is Kleinstorm en Oustorm en Stormjana; en tussendeur is daar alles wat met storms verband hou: weerlig, wind, donderweer. Die verhaal begin met ’n storm in Afrika en eindig met ’n storm in Ierland – dit verskaf ’n redelik sikliese verloop aan die roman.

“Die taalgebruik is so beeldend dat mens as leser die gebeure sintuiglik beleef: jy hoor en voel die wind wat verwoed waai; jy hoor en sien die weerligblitse; jy sien vir Tarsis wat ronddwaal in die nag; en jy sien vir Raka in Ierland. Die leser word magies ingesleep in die wonderwêreld wat Scheepers skep.

“In die roman kom intertekstualiteit voor: daar is verwysings na sprokiesverhale, byvoorbeeld: ‘Ek sal blaas en ek sal blaas tot ek jou huisie omblaas, grom die gruwelike wolf.’ Jana se hond se naam is Raka. Hy beskerm haar en pas haar op en volg Jana orals waar sy gaan – hy is selfs in Ierland om haar te beskerm toe sy haar ma in die stormweer gaan soek. Daar is verwysings na ’n Bruce Springsteen-liedjie en ’n tradisionele Ierse liedjie. Voor in die boek is ’n aanhaling uit DH Lawrence se gedig ‘Cypresses’ wat ook na die belangrike tema van voorvaarders en die geheimenisse van die lewe verwys.

“Scheepers het haar al bewys as ’n meesterskrywer van jeugverhale, kortverhale en volwasseneverhale. Sy stel in Stormkind nie teleur nie. Sy skryf toeganklik en oop vir die leser en neem ons op ’n magiese reis oor die landskappe van Afrika en Ierland.”

Op Kersdag 2018 is Riana se opdrag-Kersdrama, ’n Wonderwerk vir Kersfees, op RSG opgevoer en uitgesaai. Sy het dit lossies op ’n ware gebeurtenis gebaseer. Sarah, ’n weduwee, en haar gesin woon op ’n plot en maak ’n bestaan deur ’n klein boerdery en dít wat sy op die plot kan verbou en verkoop by haar padwinkeltjie. Hulle het net ’n bakkie as vervoermiddel. Eendag is daar ’n krisis en sy en haar gesin moet van die plaas af vlug. Op een of ander wonderbaarlike manier kry Sarah dit reg om die bakkie met haar huis se sleutel aan te skakel.

Riana vertel van die oorspronklike insident waarop sy die storie gebaseer het: “Dit het regtig so gebeur dat tannie Bettie Nysschen, ’n bekende en geliefde figuur van buite Wildernis, haar huisdeur se sleutel gebruik het om haar bakkie oop te sluit en weg te ry nadat haar huis aan die brand geslaan het. (Egter nie tydens Kersfees nie.) Die res van die gebeure en karakters is fiktief.”

Die regisseur, Johan Rademan, brei ook ’n bietjie verder uit: “Ná die geweldige brande wat Knysna en George aan die Tuinroete die afgelope twee jaar deurgemaak het, bring ons ook hulde aan die inwoners van die dorpe en omliggende dorpe wat met die volle omvang van die vreesaanjaende vure gekonfronteer is.

“Uit die as en roet van die dorpies het die lewe nuwe betekenis gekry en het baie mense als wat hul ooit gehad het verloor. Lewensverlies was aan die orde van die dag en daarom is die drama, nie net oor die Kersfeestema nie, maar ook in die brandseisoen in die Kaap, so gepas en aangrypend.

“Riana Scheepers vang die kleindorpse-karakters stewig vas en omskep hul tot die juwele wat hul is. Die akteurs het werk van hoogstaande gehalte gelewer en met Joanie Combrink (Sarah Barnard), Mariechen Vosloo (Marie Barnard), Dean Balie (Wilhelm Barnard), Anrich Herbst (Krisjan Maritz) en Rolanda Marais (Leentjie) het dit gevoel of ek met die A-span werk.”

In 2015 verhuis Riana en Johan na Wildernis in die Suid-Kaap waar Riana, benewens haar eie skryfwerk, nog steeds skryfkursusse aanbied en skrywers begelei.

Publikasies: 

Riana Scheepers as samesteller

• Dogters van Afrika: verhale oor Suid-Afrikaanse vroue. Kaapstad: Tafelberg, 1997 [ISBN 062403593X (sb)]; Nederlandse vertaling deur Riet de Jong-Goossens  

• Treffertekste. Kaapstad: Maskew Miller Longman, 2000, 2002 [ISBN 9780636019461 (sb)] (2000-uitgawe saam met Viljoen; 2002-uitgawe saam met Daniel Hugo) 

• Verstaan my verlangste: 100 liefdesgedichten in het Afrikaans. Saam met Jooris van Hulle. Davidsfonds Literair, 2003 [ISBN 9789063064754 (sb)] 

• Verlore paradyse. Saam met Nico Snyman. Kaapstad: Maskew Miller Longman, 2006 [ISBN 9780636070516 (sb)] 

• Die melkweg het ’n ster laat val; saamgestel deur Riana Scheepers en Nicci Thabo. Kaapstad: Human & Rousseau, 2006 [ISBN 9780798146883] (Spesiale prys van die Departement Landbou vir die kulturele bydrae wat dié publikasie in die landbougemeenskap gelewer het, 2006) 

• Liebenberg, Danila: Riana Scheepers praat reguit

• Marais, Willemien: Prettige uur met baie pitkos[verhoogproduksie] 

• Pakendorf, Gunther: Herinnerings aan tyd op die plaas 

• Van Taak, Sophia: Nostalgiese hunkering na geboortegrond 

• Wybenga, Gretel: Nieskrywers sorg vir leesgenot 

• Nuwe kinderverseboek; saamgestel saam met Suzette Kotzé-Myburgh. Kaapstad: Tafelberg, 2010 [ISBN 9780624046769 (sb)] 

• Die Afrikaanse skryfgids; saam met Leti Kleyn. Johannesburg: Penguin, 2012 [ISBN 9780143530152 (sb)]

• De Vries, Izak: Die Afrikaanse skryfgids 

• Meyer, Naomi: Die Afrikaanse skryfgids – vir almal wat (wil) skryf 

• Olivier, Fanie: Die Afrikaanse skryfgids 

• Taljard, Marlies: Die Afrikaanse skryfgids 

• Spoorvat: Jeugherinneringe van Afrikaanse skrywers; saam met Leti Kleyn. Pretoria: LAPA, 2013 [ISBN 9780799360318 (sb)] 

• Anker, J: Spoorvat: resensie  

• Rympies vir pikkies en peuters; saam met Suzette Kotzé-Myburgh en Gertie Smit. Kaapstad: Tafelberg, 2015 [ISBN 9780624074281 (sb)] 

• De Kock, Cornelia: Vir pikkies en peuters, hoeders en opvoeders 

• Loubser, Henriëtte: Boekresensie: Rympies vir pikkies en peuters

• Só leer kleintjies van Kinderland

• Rympies vir kleintjies en kleuters; saam met Suzette Kotzé-Myburgh en Gertie Smit. Kaapstad: Tafelberg, 2017 [ISBN 9780624081920 (sb)] 

• Malan, Mariana: Rympies pret, leersaam

’n Keur van biografiese artikels oor Riana Scheepers beskikbaar op die internet

• 7 vrae aan Riana Scheepers 

• Brand, Gerrit: Verhaal is deur na mens se hart

• Diedericks, Erla-Mari: Riana kook met kombuistaal 

• Fourie, Annelle: Riana Scheepers se kortverhale geïnterpreteer binne die raamwerk van die karnavaleske 

• Kersdrama gegrond op ware verhaal

• Keyser, Gawie: Scheepers maak vensters wyd oop vir Nederlandse lesers 

• Kwêla: Riana Scheepers

• Lewende Legendes

• Lourens, Pauline: Riana Scheepers geniet haar Wilderness “kasteel” 

• Maree, Janet: Vrae aan Riana Scheepers oor die skryfproses 

• McKnight, Ronél: Riana Scheepers

• Meyer, Naomi: Week van de Afrikaanse roman 2019: Onderhoud met Riana Scheepers 

• Pienaar, Michelle: Riana Scheepers bly nou op Wilderness 

• Pople, Laetitia: Ek skryf oor wat my bang maak – Scheepers 

• Pople, Laetitia: Ugogo begin Kaaps vertel 

• Riana Scheepers https://storiewerf.co.za/cv’s/cv_rianascheepers.htm

• Riana Scheepers http://www.stellenboschwriters.com/scheeper.html

• Riana Scheepers https://af.wikipedia.org/wiki/Riana_Scheepers

• Riana Scheepers: stem uit nieuwe Zuid-Afrika

• Riana Scheepers – as mens

• Salzwedel, Ilse: Riana Scheepers: passievolle storiemaker 

• Smith, Carien: ’n Ekokrities-filosofiese perspektief op die kortverhaal “Katvoet” (Riana Scheepers): Die mens en die natuur 

• Smith, Carien: Die vrou, swangerskap en die dier in die kortverhaal “Katvoet” deur Riana Scheepers: ’n fenomenologiese ondersoek 

• Strydom, Nico: Skrywer se ouers op plaas aangeval 

• Verster, Francois: In creative company

• Van Wyk, Marguerite: Riana Scheepers: “Ek het besef ek moet vir myself baklei” 

• Van Zyl, AJ: Die spanning tussen weerloosheid en weerbaarheid soos vergestalt in die vrouefigure van Riana Scheepers

• Van Zyl, Johan: Skryfskool ontkiem in Riana se kop 

• Visagie, Andries: Subjektiwiteit en vroulike liggaamlikheid in enkele tekste van Antjie Krog en Riana Scheepers

’n Keur van artikels deur Riana Scheepers beskikbaar op die internet

• Brief aan mev RC Sempe: Herontplooiing van NALN se personeel 

• Kortverhale is soos ’n “one night stand”

• Om Afrika te skryf. In Afrikaans. KKNK-rede

• Die skrywer het nié die laaste sê nie: Koos Prinsloo se onvoltooide nalatenskap. Lesing vir die ALV-kongres, 29 September – 1 Oktober 1994

• Publikasiedatum: 16 Januarie 2020

The post Riana Scheepers (1957–) appeared first on LitNet.

Baie dankie aan die Taalgenoot-redaksie wat dit vir PEN Afrikaans moontlik maak om die taal- en boekverwante inhoud uit dié kwartaallikse tydskrif se Lente 2019-uitgawe hier te deel. Klik gerus op die skakels onder om die artikels gratis in PDF-formaat af te laai.  

• Spoorlose e-generasie: Met geskrewe kommunikasie wat toenemend digitaal gebeur, skryf Elsabé Brits oor of daar eendag genoeg tasbare artefakte sal wees vir argeoloë van die toekoms om oor ons beskawing te kan leer.  Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Klik-klik van ’n reddingspoging: Wanneer ’n taal sterf, verloor jy ’n hele kultuurskat, maar die N|uu-spreker Katrina Esau wil seker maak haar erfenis word aan die volgende generasie oorgedra. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Die fiksie van oortuiging: Izak de Vries skryf oor die “geheime” rolspelers wat dikwels tot skrywers se navorsing vir hul boeke bydra. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• ’n Vrou se oorlog: Marchelle van Zyl in gesprek met Marita van der Vyver oor haar jongste roman Grensgeval. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Leana Lategan van NALN onthul watter vroueskrywers ook onder skrywersname geskryf het en ander verborge stukkies inligting. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Boeke wat skrywers laat skryf: Zirk van den Berg dink op PEN Afrikaans se uitnodiging na oor daardie Afrikaanse boeke wat hom geïnspireer het om die pen op te neem. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Die skrywer se dood is die ander se brood: Daardie persoonlike brief of dagboekinskrywing was nooit bedoel vir sommer enigeen se oë nie, maar nou beland dit postuum in ’n topverkoperboek. Catrina Wessels skryf oor die regs- en etiese implikasies. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.
• Alias die skrywer: Johanna van Eeden skryf oor die verskillende redes waarom skrywers verkies om nie onder hul eie name te skryf nie. Klik hier vir die artikel in PDF-formaat.

Klik hier vir die vorige uitgawe.

’n Nuwe begin. Dis Taalgenoot se tema in hierdie someruitgawe. Om nuut te begin, loop dikwels hand aan hand met waagmoed. Om die verlede agter jou te los en ’n nuwe rigting in te slaan, is nie kinderspeletjies nie. Kyk byvoorbeeld na die NALN-storie oor uitgewers wat teen die grein in gegaan en hul eie ding gedoen het. Die digter Pieter Fourie en die skrywer Madelein Rust het dieselfde soort waagmoed aan die dag gelê. Baie Suid-Afrikaners wat oorsee na ’n nuwe begin gaan soek het, het na hul eie land teruggekeer.

Taalgenoot is propvol stories en rubrieke om jou nuwe jaar mee af te skop.

Wil jy vir Taalgenoot skryf?

Stuur voorstelle en/of voorleggings direk na die redakteur, Johan Jack Smith: JohanS@atkv.org.za

Teken in op Taalgenoot

Teken in op TG en ontvang vier keer per jaar ’n tydskrif propvol interessanthede uit die volkleurwêreld van Afrikaans.

Kontak Lillian Meyer by LillianM@atkv.org.za of 011 919 9112 of volg dié skakel vir die drukbare vorm en besonderhede: www.atkv.org.za/files/tg_-_intekenvorm_2015.pdf

Lees ook:

Artikels en resensies uit Taalgenoot se Herfs 2019-uitgawe

The post Pasella! Lekker leesstof uit <em>Taalgenoot</em> se Lente 2019-uitgawe appeared first on LitNet.

Die Johan Combrinck-lesing het onlangs in Stellenbosch plaasgevind. Jean Oosthuizen skryf oor die geleenheid en Izak de Vries deel sy foto’s.

In ’n land waar slegs 14% van die bevolking boeke lees en daar in 50% van die huishoudings nie ’n enkele boek in sig is nie, is dit ’n enorme uitdaging om ’n leeskultuur te skep.

Voeg daarby die feit dat 80% van die land se graad 4-kinders nie met begrip kan lees nie, dan besef mens waarom opvoeders met reg bekommerd is oor die toekoms van die jeug in Suid-Afrika en hulle geletterdheid.

Met dit in gedagte was Gillian Arendse vanjaar die Vriende van Afrikaans (VVA) se gasspreker tydens die jaarlikse Johan Combrink-gedenklesing in Stellenbosch. Die VVA is ’n afdeling van die Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging (ATKV) wat vanjaar hulle 90-jarige bestaan vier.

Een van die VVA se doelstellings is om kinders van jongs af lief te maak vir lees en waar moontlik te sorg dat elke kind ’n boek of meer besit. Die vraag is hoe daardie liefde vir lees by die jeug gekweek kan word.

Met ‘n PhD in eksperimentele kernfisika klink iemand soos dr Arendse na ’n ongewone gas om te gesels oor Afrikaans en die belangrikheid van ’n leeskultuur. As daar egter iemand is wat die land aan die lees en luister kan kry, dan is dit hy. Hy het sy loopbaan begin as dosent by die Departement Fisika aan die Universiteit van Stellenbosch en is daarna aangestel as bestuurder van die Community Interaction and Training Division by iTemba LABS.

Van 2014 tot 2015 dien hierdie boorling van die Paarl as die hoof van die Sentrum vir Mentorskap, Leer en Leierskapontwikkeling by die Universiteit Stellenbosch. Tans is hy die adjunkdirekteur van die Sentrum vir Studentewerwing en Loopbaanadvies by die Universiteit Stellenbosch. Hy het ’n besondere liefde vir mense en gebruik sy talente en gawes om ’n positiewe invloed op ander mense se lewe uit te oefen.

Met die vreemde tema, naamlik “Lees na Fees: ’n omkeer en ’n streep!”, het hy die gaste behoorlik aan die raai gehad waaroor hy nou eintlik wil praat. Draai mens die L in Lees op sy kop en voeg ’n streep by die omgekeerde L raak dit gou duidelik waarheen Anderse mik as mens buite die boks dink. Skielik word die omgekeerde L ’n F as mens die streep byvoeg en word Lees met die omkeer en die streep Fees.

Met hierdie omkeergedagte keer Arendse sy gehoor se idees oor lees behoorlik om. Hy trek nie net ’n streep deur uitgediende idees oor lees nie, maar skep nuwe moontlikhede om van lees ’n fees te maak. Gou besef mens hoe ’n saak ’n splinternuwe perspektief kry wanneer jy vanuit ’n ander hoek daarna kyk. Skielik besef mens jóú waarheid is nie noodwendig die énigste waarheid nie.

Hy verduidelik dit aan die hand van ’n som met Romeinse letters. Neem byvoorbeeld die vergelyking I + XI = X. Op die oog af is X ’n totaal verkeerde antwoord. Hoe kan 1 plus 11 gelyk aan 10 wees? Styg mens egter bietjie uit bo die gewone en kyk vanuit ’n ander hoek daarna, verander alles. Kyk mens van bo na dieselfde som en lees dit van regs na links, word dit X = IX + I, wat 100% korrek is.

Soms is dit nodig om anders na dinge kyk, sê Arendse. “Baie keer baklei ons oor Afrikaans, maar deur anders op te tree pleks van baklei, bereik mens dikwels meer.”

Onderwysers en ouers bewys ook nie ’n guns aan kinders deur alles makliker te maak vir hulle nie. Hy vertel van ’n voorgeskrewe boek van FA Venter wat hy op skool gehad het. Hoewel hy die boek nooit klaar gelees het nie, het hy geslaag. Dit was omdat sy onderwyser al die vrae en die antwoorde aan die leerders gegee het. Gevolglik het die meeste kinders die maklike opsie gekies en slegs die vrae en antwoorde gelees sonder om ooit die boek te lees.

Mense kies altyd die makliker opsie as daar ’n keuse is, sê hy. As daar anders gedink word oor lees, sal minder mense die maklike opsie kies en sal meer mense ’n leeskultuur ontwikkel.

Wat Afrikaans betref, sê hy dit is belangriker om in Afrikaans te praat as om oor Afrikaans te praat en oor Afrikaans te baklei.

“Praat liewer in Afrikaans as oor Afrikaans. Moenie energie mors op goed wat nie belangrik is en waaraan mens niks kan doen nie. As iemand vir jou vra of jy ’n probleem het en die antwoord is ja, vra jouself dan af of jy iets kan doen om die probleem op te los. As die antwoord ja is, dóén dit. As die antwoord nee is en jy kan niks daaraan doen nie, aanvaar dit en beweeg aan.”

Dit help nie om jou te sit en verknies oor hoe dinge in die verlede was nie. Spandeer liewer jou energie aan hoe die land behoort te lyk, is sy raad aan diegene wat so behep is met die verlede dat hulle vergeet van die toekoms.

Dan herinner hy sy gehoor met ’n glimlag aan die stokou gebedjie: “Ag Here, as jy die deur toemaak, maak tog net ’n venster oop.”

Een van die probleme wat hy met vandag se onderwysstelsel het, is dat leerders byna nie meer mag druip nie. Dit skep ’n valse verwagting by baie dat niks kan verkeerd loop nie. Wanneer so ‘n persoon op universiteit of in die volwasse lewe kom, weet hulle nie hoe om ’n terugslag te hanteer nie, want hulle het nooit geleer mens kan druip nie.

Hy sê jongmense moet aangemoedig word om uit hulle gemaksone te klim en anders te dink. “Moenie dala [doen] wat mense wil hê jy moet dala nie. Doen dit wat jy móét doen.”

Gillian Arendse (Foto: Izak de Vries)

Gillian Arendse (Foto: Izak de Vries)

Fiona van Kerwel (Foto: Izak de Vries)

Karien Brits (Foto: Izak de Vries)

David Jantjies (Foto: Izak de Vries)

Chareldine van der Merwe (Foto: Izak de Vries)

The post Johan Combrinck-lesing 2020: ’n oorsig en foto’s van die geleentheid appeared first on LitNet.

Sêgoed van Alba Bouwer “En toe het ek geleer, so sonder my man en met my twee nuwe kinders, ’n mens moet werk vir ’n kind se liefde. Ek wens ouers met eie kinders kan daardie les leer. Jou kind se liefde kom jou nie sommer net toe nie.” (Saffier, Mei 1985) “’n Baie belangrike insig wat jy kry soos jy ouer word, is: iets wat jy liefhet, verloor jy nooit nie. ’n Plaas wat jy met jou kinderlewe joune gemaak het, bly in jou. As jy ’n mens verloor wat jy baie liefhet, verloor jy nooit die beste deel van wat daardie mens aan jou gegee het nie.” “Een van die lekkerste dinge vir my is om met my kleinkinders te gesels, al is hulle nog klein. Só ontdek ’n mens ’n heeltemal nuwe wêreld waarvan jy nie geweet het nie. Dit gee my ’n kyk op die werklikheid van nou. As ’n mens ouer word, moet ’n mens versigtig wees dat jy nie ’n bietjie eenkant van die werklikheid staan nie. Kinders van vandag sien die wêreld mos heeltemal anders as ons.” (Saffier, Mei 1985) “Ek sê altyd hoe ouer ’n mens word, hoe ’n groter werklikheid word genade vir jou. Daar is geen definisie van genade nie, maar vir my is genade die wieletjies wat jy kry as jy voel nou kan ek nie meer loop nie. Die Here sit daardie wieletjies onder jou voete – en dan loop jy weer. Dit is genade.” (Saffier, Mei 1985) “Die Here gee vir ons kursusse hier op aarde en jy moet weet dat elke ding wat met jou gebeur, deel is van jou spesifieke kursus – op geen ander manier kan die Here vir jou geestelik leer nie. Jy moet dankbaar wees vir wat jy kry.” (Saffier, Mei 1985) “Ek het nog nooit gaan sit en dink nou moet ek ’n boek skryf nie. Dinge dring hulle aan my op. Dinge wat gedoen moet word en gesê wil wees en wat my hinder en by my bly spook totdat ek dit aanpak en afhandel.” (Die Burger, 27 Oktober 1992) “Ek is baie lief vir mense, maar veral vir kinders. ’n Kind se blindings is nog so oop. Hoe ouer ’n mens word, hoe meer trek jy die blindings rondom jou toe sodat ander nie kan sien wat binne-in jou aangaan nie.” (Die Burger, 27 Oktober 1992) “Die belangrikheid van goeie menseverhoudinge is die grootste lewenswaarheid wat ek geleer het. Goeie verhoudings met die mense rondom jou is die liefde wat jy aangee gedurende jou verblyf op aarde.” (Die Burger, 27 Oktober 1992) “’n Humorsin maak darem van jou ’n makliker mens om mee saam te stap en dit help jou deur die klipperige driwwe van die lewe en die ouderdom. ’n Verhaal oor oumense sou seker baie neerdrukkend kon word as daar nie ’n skeppie humor by is nie.” (Die Kerkbode, 20 November 1992) “Kersfees herinner my aan die groot bevryding wat daar vir ons deur Christus gekom het, en bowenal aan die wonder van God se genade. Genade bly vir my ’n woord waarvoor ek nog nooit ’n bevredigende definisie kon vind nie, maar dis so ’n werklikheid in ’n mens se lewe. Niks kan jou beter daaraan herinner as die koms van Christus en die herdenking daarvan met Kersfees nie.” (Die Kerkbode, 20 November 1992) “Hoe meer ’n mens die dood sien, dit naby jou ervaar, hoe makliker aanvaar jy dit. Hoe meer besef jy dis nie ’n verskrikking nie. ’n Onsekerheid, maar nie ’n verskrikking nie. En die dood is so ’n natuurlike oorstap na iets anders toe wat werklik is, wat bestaan.” (Beeld, 2 September 1993) “’n Vrou moet altyd onthou dat sy op haar manier ’n bydrae kan lewer. Sy moet haarself nie onderskat nie, al is dit dat sy ’n goeie huisvrou is. Dis nie minderwaardig nie. Ons het elkeen iets om te gee. Ons moet bydra tot die goeie verhouding tussen mense in die land. Dit kan vroue doen, beter as die mans self. En ons moet ons geloof in God onomwonde uitdra.” (Sarie, 23 Junie 1993) “Ek moes in my stuk lewe wat agter lê heelwat diep driwwe deur, maar daar was altyd die wonderlike genade waarvan ek bewus was. Daarby was my lewe nog altyd so ryk aan vriendskap en liefde dat ek nooit daarvoor sal kan vergoed nie, al lewe ek nog 75 jaar. Nee, rede om sinies te word, was daar nooit nie, rede om meer te probeer gee aan die ewemens, dit bly daar.” “’n Goeie boek is ’n boek waarin die werklike en alledaagse lewe realisties weerspieël word. ’n Goeie boek is nie net vol helde nie. Niemand is óf wonderlik goed óf baie sleg nie en in ’n goeie boek is die mense doodgewoon. Goeie boeke kan jou ook leer om ander mense en hul probleme beter te verstaan.” (Oosterlig, 3 Maart 1981) “Die langste reis vir elke enkele mens op aarde is die reis van mens tot mens. Dit is ’n reis wat in ’n leeftyd nooit voltooi word nie.” (Die Transvaler, 10 September 1982) “’n Mens het maar jou kinders almal ewe lief, so is dit ook met die karakters in my boeke, Hulle lê my almal ewe na aan die hart.” (Kerkbode, 20 November 1992)

Gebore en getoë

Alberta Magdalena (Alba) Bouwer is op 16 Maart 1920 op ’n Vrystaatse plaas op die wal van die Renosterrivier in die distrik Vredefort gebore. Haar ma, Bertha Zeeman uit die Drakenstein, is agter haar broer aan na die Vrystaat, waar sy ná haar onderwysdiploma op ’n plaasskool skoolgehou het. “Die plaas het behoort aan ’n niggie van haar pa. Alba se ma het haar pa, Adriaan Bouwer, na die Anglo-Boereoorlog op die plaas ontmoet. “Hy was een van dertien kinders en het op sestien agter sy pa en ouer broers na die Boerekommando’s weggeloop. Maar in sy eerste veldslag is hulle saam met generaal Piet Cronjé by Paardeberg gevange geneem en na St Helena gestuur,” het Alba aan Anneke van Niekerk vertel (Sarie Marais,18 Junie 1986).

In 1995 het Alba aan Hanlie Retief (Sarie, 29 Maart 1995) vertel dat sy in ’n donderstorm gebore is. “My pa is te perd weg om die vroedvrou te gaan haal, maar die spruit kom af en hy moes óór. Hy stuur toe solank ’n ou swart vrou huis toe, maar toe dié by die huis kom, is ek klaar gebore. Te klein, te vroeg.

“En die swart vrou sê: ‘Hoe! Hy’s so klein, hy sal nie lewe nie, maar ons moet hom was, hy moet begrawe word.’ Sy het die water gebring, maar met die was skree die baba dat die wêreld dreun, seker omdat ek die gevoel gehad het dat hulle my dood wil hê, het my ma agterna vertel.

“Toe’s daar niks klere wat pas nie, want ek’s te klein. My ma moes my in doeke toedraai. En een van die groot dinge was dat my pa se trouring oor my armpie op en af kon gaan. My pa het later daarmee opgehou. Hy’t begin gesê hulle mors met sy kind, want al die bure het na hierdie klein dingetjie kom kyk. Dit was groot vermaak in die buurt, dié trouring wat kon op en af oor die kind se arm.”

Klein-kleintyd loop sy al, en praat sy al. Sy het altyd saam met haar pa veld toe gery op die bokkiekar, daar in die Vrystaat, dan sit hy haar kappietjie op en dan gaan sy saam met hom en dan hou hy haar vas. Een oggend ry hulle net so ’n draai, toe bring hy haar terug en sê dis te warm. Die middag het hy nie huis toe gekom nie. Hulle het hom onder ’n doringboom gekry, met die perde wat nog daar rondstaan. Hy het nog ’n paar dae gelewe na die beroerte-aanval en toe is hy dood.

Dit was toe Alba net ’n jaar en nege maande oud was, en haar ouers net drie jaar getroud. Haar ma moes dus haar lewe opnuut reël. By die tweemanskool op haar skoonpa se plaas was daar toe juis ’n vakante pos vir ’n onderwyseres en dit was die maklikste oplossing om met die klein dogtertjie by haar skoonouers in te trek en die onderwysbetrekking te aanvaar. Alba se eerste skooljare was op hierdie plaasskool en die jare op die plaas het die agtergrond verskaf vir haar twee Rivierplaas-boeke wat, soos sy self vertel het, ontstaan het uit haar heimwee na die plaas ná jare se woon en werk in Kaapstad.

Alba het in Klein koninkryk (Tafelberg) beskryf hoe haar oupa vertel het van haar pa: “‘Toe hy by my uitkom (op kommando), gee ek hom eers ’n deerlike loesing, en toe neem ek hom na generaal Piet Cronjé. Toe ons kort daarna by Perdeberg gevang word, word hy saam weggestuur Sintelena toe. Jare het ons daar gesit en daar het hy ook maar sy knak gekry. Dat hy so jonk dood is, is ook die Ingelse se skuld. Moet nimmer ’n Ingelsman vertrou nie, Oupa-se-kind. Net Emily Hobhouse. Sy was ’n Ingelse vrou, maar ’n Kristenmens. Gaan kyk sommer nou weer na haar portret in die eetkamer en sôre dat dit altyd hier bly hang.’

“‘Ja, Oupa,’ sê die kind. Sy sien in haar gedagtes ’n berg vol perde en heel bo-op die vrou op die portret in die eetkamer.”

Alba het in 1986 (Sarie Marais,18 Junie) aan Anneke van Niekerk vertel haar eerste beeld van ’n pa was dié oupa van haar. “Iets was fout met sy bene ná ’n lang ballingskap op St Helena. Vandat ek my verstand gekry het, het hy my teen die Engelse opgestook. Hy het gewoonlik op die stoep gesit en my so met sy kierie nader gehaak en dan stuur hy my na die eetkamer toe waar ’n groot portret van Emily Hobhouse gehang het.”

Alba se ma is op 6 April 1926 weer getroud, met Johannes Nel. Alba was toe ses. Hulle het na die plaas getrek waarop Stories van Rivierplaas later gebaseer is. Alba se broer Hendrik is hier gebore toe Alba sewe jaar oud was. Uit haar kinderdae hier het Alba die wonderlike gevoel van toegeneentheid tussen swart en wit mense onthou. Sy het die Sothovrou, ou-Melitie, onthou, hoe sy altyd verstaan het. En hoe sy Alba se Vrystaatse winterskurfte met ’n mieliestronkie moes wegskuur. En terwyl sy geskuur het, het ou-Melitie ’n storie vertel sodat die kind kon vergeet van die seerkry.

Op hierdie plaas was daar ook ’n Lulu. Lulu Diab het na ’n Katolieke skool gegaan en hulle het skoolklere, of gyms soos dit genoem is, gedra. Alba was so jaloers, want op die plaasskool het hulle gewone klere gedra. Haar ma het toe maar vir haar ook ’n gym gemaak.

Toe Alba twaalf jaar oud was, is haar stiefpa in ’n skietongeluk oorlede, vertel sy aan Nina Smit (Die Voorligter, Maart 1995). “Na sy dood het my ma teruggegaan na hulle ou familieplaas, Klein-Drakenstein in die Paarl, waar haar broer en suster gewoon het (die Bergplaas van Stories van Bergplaas). Daarna het ’n Babelse verwarring van vanne gevolg, want my ma se ongetroude broer en suster wat op die familieplaas tussen Franschhoek en die Paarl geboer het, die Zeemans, het ons kom haal om daar te woon. Sadewee in die stories is die familieplaas Hartebeeskraal in die Drakenstein, ’n omgewing met ’n streng tradisie.”

Alba het onthou dat haar ma lewenslank lief was vir woorde en dat sy dit onbewus, maar sterk, aan hulle oorgedra het. “In die verarmde Vrystaat ná die Anglo-Boereoorlog was boeke in ’n huis nie ’n vanselfsprekendheid nie, maar ons het dit altyd gehad – en geweet ’n boek is iets besonders en iets wat jy ook met eerbied behandel. Ek sien meermale my ma se gesig waar sy eendag buk oor ’n kis tuie wat my pa van ’n vendusie af saambring, ’n stowwerige boek uit die rommel haal, dit met haar voorskoot afvee en kopskuddend sê: ‘Om darem ’n boek so te behandel!’ Daardie boek was Sewe duiwels en wat hulle gedoen het door Ou Oom Jan.

“Ons het Ghwennie Barnveld en Genoveva gehad, Fanny Eden se Alleen op die wêreld, Girls’ Manuals en Boys’ Manuals, Shakespeare se Complete works, Andrew Murray se boek oor die gebedslewe en so meer. Weggesteek agter in die rak was dr Van Schalkwyk se Raad in tyd van siekte, wat ek stiekem en sonder begrip probeer lees het, gefassineer deur die prentjies van manlike en vroulike binnegoed, opwindend geheimsinnig en onbegryplik.

“Later het Die Kleinspan van my Bolandse tante gekom, en my ma het geesdriftig daaruit voorgelees en die rektolle help maak. Toe kom sy eendag met die plan dat ons ons eie boek moet maak: die bladsye was van helderpienk plakpapier en die inhoud kleurprente, klaarblyklik advertensie-illustrasies wat my ma nugter weet waar gekry en met meelpap geplak het. Oor hierdie prente het ons saam met haar stories gemaak, baie opwindend. Die rooiwang-baba, byvoorbeeld, wat op sy plek in ’n tydskrif seker babakos geadverteer het, kon in die pienk boek die middelpunt word van ’n tragedie waarin hy eers hopeloos verdwyn en tevergeefs op baie plekke gesoek word, totdat sy laphoedjie op die plaasdam dryf … My groot speelmaat en medewerker aan die pienk boek was ’n meisietjie wat, soos ek, smiddae ’n bababroertjie moes oppas. Ek dink nie my ma was in haar skik met hierdie verbeeldingsvlug nie.” (Sarie, 6 Mei 1987)

In die Drakenstein het Alba se opvoeding ’n heeltemal ander wending geneem, het sy aan Anneke van Niekerk vertel. “My tante, ’n baie ingetoë mens, het met merkwaardige doelgerigtheid die Dra’enstein-tradisie tromp-op geloop. Dit skryf voor: jy gaan na die Strooidakkerk, word binne die kerkringmuur begrawe en stuur seuns na die Boys’ High en meisies na die Girls’ High. Sy het vir my by die meisieskool La Rochelle aansoek gedoen. Met die hulp van ’n afgetrede hoof en ’n medelid van haar van die ACVV, mej Martha Cillié, suster van prof Piet Cillié, is die byna onmoontlike gedaan. Ek dink daar het ek die saadjie van die ACVV ingekry.”

“My tante het my in die Engelse afdeling laat plaas. Haar rede was: ‘In hierdie land moet jy die Engelsman in sy eie taal te woord kan staan.’ Maar ek was byna dood. Ek was jonk vir my klas en om so vars uit ’n plaasskool in ’n groot skool met Engels te beland!”

Sy het nie goeie herinneringe gehad aan hierdie tyd toe sy alleen in die koshuis was nie. Sy het saam met die Joodse en Engelse kinders mathematics in Engels geneem en wanneer sy naweke op die plaas gehuil het, kon die huilbui nie lank aanhou nie, want haar ma het geglo mens moenie dinge doen om simpatie by ander mense te kry nie. “Jy teer nie op ander mense se jammerte nie. Haar ma het twee mans begrawe, maar sy was ’n vrolike mens, ’n trotse mens wat haar pyn binnetoe gedra het.”

Alba het later vertel van die skoolhoof, mej JJ Meyer, wat die reputasie gehad het dat sy “kwaai” was, maar met die terugkyk het Alba besef dat dit waarskynlik daarvandaan gekom het dat sy met niks minder as die beste tevrede was nie. “Haar eise was hoog, aan haarself en almal om haar.” (Sarie, 10 April 1985)

Alba was baie vreemd in die Engelse afdeling van die skool. Daar was dit mej Edith Aitken, haar klasonderwyseres, wat tot die redding van die jong Alba gekom het met haar onsentimentele en intelligente insig in ’n kind. Alba het mej Maria Münchmeyer wat verantwoordelik was vir Engels en Duits, se geesdrif altyd saam met haar gedra, asook haar ongeduld met kleinighede: sy het nooit aangedring op ’m klasbriefie nie en altyd gesê dat dit in die snippermandjie gegooi moes word. “Mej Kitty Dreyer het die droogste voorgeskrewe boek met vuur en geesdrif aangedurf en vir ’n kind wat vroeg al onder die betowering van die woord gekom het, was haar klasse hartsplesier.”

In La Rochelle het Alba al in haar standerd 9-jaar in die leerlingraad gedien. Sy het in 1936 op sestienjarige ouderdom gematrikuleer.

Verdere studie en werk

Ná skool is Alba na die destydse Huguenot University College op Wellington wat later tot niet is. Daar was alles weer eens Engels, met selfs heelparty Amerikaanse professore. Hierdie kollege was in daardie dae by die Universiteit van Suid-Afrika ingeskakel en Alba was ondervoorsitter van die studenteraad. Sy het haar BA met Afrikaans en Duits en haar Sekondêre Onderwysdiploma verwerf.

Sy het vir vier jaar op Burgersdorp onderwys gegee en daarna by die Hoërskool Jan van Riebeeck in Kaapstad. Sy het toe haar weg gevind na die joernalistiek by ’n blaadjie getiteld Die Huishouding. Vanaf 1948 was Alba vir twee jaar die tannie van die Kaapse kinderprogram oor die radio en in 1950 het sy by Sarie Marais ingeval. Twee jaar nadat sy daar begin werk het, is sy as assistentredakteur onder Fred le Roux aangestel.

Uit hierdie jare het haar jare lange vriendskap met Audrey Blignault gedateer. Alba het onthou: “Elke dag het ons ’n ‘fruit lunch’ by Hildebrand gaan eet. Ek kan dit nou nog nie verdra nie, maar ons het nie geld vir iets anders gehad nie. So een keer in ses maande is ons baie deftig na die Grand-hotel. Dan het Audrey ’n pak sigarette vir die geleentheid gekoop. Ek kon nooit so lekker poef-poef nie, maar Audrey kon vir jou met styl rook, hoor!”

Terwyl Alba joernalis was, het sy haar eerste man, Hubert du Plessis, ontmoet. Hulle is in 1962 getroud. “Om met ’n wewenaar met ’n dogtertjie van elf en ’n seun van dertien te trou, het baie aanpassings geverg,” het Alba aan Nina Smit vertel. Toe hulle getroud is, het almal gesê: Waag jy dit? ’n Man met tieners? “Maar hy was ’n baie besonderse man, ’n besonderse pa. Hy is in 1969, ses jaar na ons getroud is, dood.”

In 1975 is Alba met Jan Hofmeyr, ’n prokureur van Riversdal in die Suid-Kaap, getroud en hulle het hulle op Riversdal gevestig. Jan en Alba se eerste man was saam op universiteit en hulle was vroeër jare huisvriende. Jan was vir dertig jaar getroud met pres MT Steyn se kleindogter, Tibbie van der Merwe en ná haar dood in 1969 was hy ’n alleenloper. Behalwe Leon en Annelette, die kinders wat sy van haar eerste man “geërf” het, het sy ook die vyf seuns van Jan ryker geword. Die seuns het almal dieselfde beroep as hulle vader gekies. Alba het haar huis in Oranjezicht in Kaapstad verkoop en op Riversdal ingetrek in ’n splinternuwe huis wat Jan laat bou het.

Sy het aan Rachelle Greeff (De Kat, Januarie 1993) vertel dat om jou lyf op ’n plattelandse dorp skrywer te hou, ’n “ander besigheid” is, al het hulle haar in 1987 ereburgerskap van Riversdal gegee. Die gemeenskap verwag ’n betrokkenheid van jou, nie afsondering in ’n “werkkamer” met baie boeke maar sonder telefoon nie. Veral van haar wat 23 jaar lank in die ACVV-hoofbestuur was en tot 1993 dorpsvoorsitter was. “Maar die energie en konsentrasie om elke keer weer terug te kom in die ander wêreld, die een waarin jy jouself moet verplaas. Om dit vir mense te verduidelik, is moeilik. Dis mos nie soos om agter die naaimasjien te sit, ’n naat te stik, op te staan en later kom sit en stik jy net verder nie.”

Jan is in Februarie 1999 na ’n kort siekbed oorlede. Hy en Alba het sedert 1996 in die Helderberg Village aftree-oord op Somerset-Wes gewoon. Hy is op Riversdal begrawe.

Agterna, bieg sy teenoor Hanlie Retief (Saffier, Mei 1995), was sy bly dat sy nie eie kinders gehad het nie. Dis moeilik om “stief”-kinders saam met ’n eie kind groot te maak. “Vir Annelette het ek eendag ’n stukkie rooi koordferweel by die groothandelaar gekoop vir ’n rokkie. “Waag jy dit om vir jou kind rokmateriaal te koop?” wou ’n vriendin verbaas weet. Maar vir Annelette was dit baie mooi, en ek het haar vertel wat die vriendin gevra het. En hoe ek geantwoord het ek dink die dogtertjie by die huis sál daarvan hou. Toe het Annelette my met ronde oë reguit aangekyk en gesê: “Volgende keer sê Mammie vir haar: ‘My dogtertjie sal daarvan hou.’ Moenie weer sê ‘Die dogtertjie by die huis’ nie.’” Annelette is in 1994 op veertigjarige ouderdom aan kanker oorlede en dit was die grootste verdriet wat Alba nog gehad het, want haar kinders het haar vriende geword ná hul pa oorlede is.

In 1950, toe MER 75 geword het, het Fred le Roux vir Alba saam met Rykie van Reenen Swellendam toe gestuur om die viering namens Sarie te gaan bywoon. Dit was vir Alba ’n wonderlike dag en daarna was sy dikwels by ta’ Miem (Boekewêreld, 18 Mei 1994): “MER was die eerste en enigste vroueredaktrise van Die Burger en sy was een van die groot seëninge wat die Here oor my pad gestuur het. Sy was ’n baie eenvoudige mens, maar terselfdertyd ’n gebore filosoof met besondere wysheid en ’n vlymskerp verstand. Haar eenvoud, opregte eerlikheid en diepsinnigheid het ’n geweldige invloed op my gehad. Rykie en ek het baie naweke by haar op Swellendam gaan kuier, veral as ons vraagstukke gehad het wat ons nie kon oplos nie. Sy het altyd doodstil na ons gesit en luister, maar die volgende oggend het sy vir ons ’n antwoord gehad. Sy was geweldig skerpsinnig, sy kon dwarsdeur jou kyk en ’n mens kon niks vir haar wegsteek nie. Die hele ding van eenvoudig skryf, het ek van haar gekry. Sy het altyd vir Ruskin aangehaal: ‘Have something to say, and say it as clearly as possible.’”

Dit was ook deur MER dat Alba betrokke geraak het by die ACVV. “Ta’ Miem was baie betrokke by die ACVV. Sy was jare lank reisende sekretaresse op die platteland waar sy wonderlike ontdekkings gemaak het. Sy het vir my ’n pragtige ding geskryf oor die klinieke wat die ACVV in haar tyd op die platteland gestig het waar behoeftige vroue kon kraam – hulle tarief ’n hoendertjie, ’n mandjie vol eiers.

“Sy het gesê ’n vrou wat gewoond is om haar in haar eie huis af te sloof en wat dan tien dae lank die voorwerp van aandag en sorg is, word nie net liggaamlik gehelp nie, maar ook geestelik. Dit is ’n kosbare les vir ’n opvoeder om te weet dat sy die moeite werd is om die voorwerp van aandag en sorg te wees.

“Ta’ Miem het nooit vir my gesê om by die ACVV aan te sluit nie. Ek het uiteindelik gevoel ek sal baie graag te doen wil hê met hierdie vereniging wat gemaak is deur mense soos MER en Anna Geyer. En vir my is dit ’n stimulerende ervaring wat ek vir g’n geld ter wêreld wou misgeloop het nie.”

Alba se skrywersloopbaan het in 1954 begin toe Landbouweekblad haar gevra het om ’n reeks stories vir hulle kinderrubriek te skryf. “In daardie stadium het ek vreeslik heimwee na die Vrystaat gehad en toe gaan sit ek en skryf Stories van Rivierplaas sommer so reguit sonder om eers te dink. Voor ek dit vir Landbouweekblad kon gee, lees een van die redaksielede van Sarie dit en gee dit vir Fred le Roux. Die volgende dag kom hy na my toe en sê: ‘Ek is baie jammer, jy kan die stories nie vir Landbouweekblad gee nie, ek gaan dit in Sarie publiseer.’”

Kort daarna het iemand eendag vir Katrine Harries by Sarie se kantoor aangebring. Sy en haar Joodse ma moes tydens die Tweede Wêreldoorlog vlug uit Berlyn waar sy ’n kunsdosent was, en sy het baie gesukkel om werk te kry. Fred le Roux het na haar sketse gekyk en vir haar Stories van Rivierplaas gegee om te illustreer. Alba het altyd onthou hoe hulle hulle aan Katrine se sketse verwonder het: “Ons was skoon verslae. Dit was só mooi.”

Alba het deur die jare haar verbintenis met die vrouetydskrif behou. “Ek kyk na die vrouetydskrifte om te sien hoe die posisie van die vrou verander het,” het sy aan Anneke van Niekerk vertel. “In my tyd by Sarie was dit soos die Engelsman sê ‘not quite nice’ vir ’n vrou van aansien om buitenshuis te werk nie. Vandag het dit natuurlik heeltemal verander, maar dit lyk my ons sit nog altyd met ’n dilemma: die man wil nie onder ’n vrou werk nie!

“Wat ook verander het, is dat maatskaplike werk wat altyd met behoeftige mense geassosieer was, nou in ’n groot mate onder die meer gegoede mense lê. Werkloosheid bring materiële nood. Maar daar is ook geweldige geestelike nood en die grootste hiervan is huweliksverbrokkeling. Ek kan nie vir jou sê watter afmetings dit aanneem nie, selfs op ’n dorp soos Riversdal. Huwelike verbrokkel onder die spanning en lei ook tot dwelmverslawing onder adolessente en toenemende tienerswangerskappe.”

In 1955 is Stories van Rivierplaas in boekvorm uitgegee. In die voorwoord het MER geskryf: “Uit die gewone moederaarde onder onse voete word gehaal die gekristalliseerde edelstene. Eg en skoon is hulle tot voortdurende plesier vir die mense, een geslag na die ander. Uit die gewone daelikse lewe, uit die omgang onder mense – ouer met kind, maat met maat, baas met kneg, huismense met diensmense – kom onse lafenisse, onse vreugdes, en onse voordeel. Daar is van ons wat sulke vreugdes en lafenisse weer kan ophaal uit die verlede, gekristalliseer, eg en skoon, vir almal tot voortdurende plesier. So ’n plesier vind ek en baie ander in hierdie stories van onse eie mense se daelikse lewe, op Rivierplaas.”

Felix Lategan het in Die Huisgenoot van 20 Junie 1955 geskryf dat Alba Bouwer een van die gelukkiges is wat ou vreugdes opnuut kan laat leef, ook vir ander. “In hierdie sketsverhaaltjies van ‘onse eie mense se daelikse lewe’ op die oop ruimtes van die Vrystaat het sy vreugdevolle beelde uit haar eie kleindogtertjie-dae opgediep – beelde wat noodwendig in die fluïdum van die herinneringsverbeelding in geïdealiseerde vorm uitkristalliseer, en dié laat sy deur haar eenvoudige, kinderlike vertelling leef. (…)

“Deur haar indieping in die kindersiel herinner Alba Bouwer aan die groot Nederlandse uitbeeldster van die kindergemoed Ina Boudier-Bakker, net soos haar idealiserende instelling op die dierbare dinge van die plaas wat aan die verbygaan is, aan Boerneef se Boplaas-sketse laat dink en haar simpatieke skepping van die menslike ou-Melitie aan Franz se Moeder Poulin.

“Die wêreld van Alie en ou-Melitie en die ander mense van Rivierplaas is nie groot of groots nie, maar dit is innig en eg, en dit raak die universele omdat Alba Bouwer in haar uitbeelding iets van die algemeen-menslike raakgevat het. Daardeur het sy op die gebied van die kinderuitbeelding ’n positiewe bydrae tot ons letterkunde gelewer.”

In Stories van Rivierplaas vind ons Alie en haar beste maat Lulu wat saam met die kinders speel en ook kaal-kaal die asdans dans. Ons lees van Alie wat eiers uithaal of na die melkery loer oor die kraalmuur. Alie en Lulu het heerlik in skeertyd die wol in die baal ingedra. Hulle stap met hulle leie en griffels en hulle botteltjies leiwater na die plaasskool en die lekkerste vir die jong Alie was om gedurende die vakansies saam met ou-Melitie en klein-Melitie en Sanna in die oggendson poetoepap te eet en te gesels.

Alie gaan kuier soms by haar ouma op Brakfontein waar daar “drie lekker dinge” was: die bulsakkie waarop sy snags slaap, die donkiekarretjie wat haar skool toe ry en saans wanneer hulle rondom die vuur van mieliestronke by die swart stoof in die kombuis sit. Ou-Melitie, oom Jan en tant Lenie, outa Hoppies, Kommetjie se kalfie, juffrou Barnard, die Engelsman wie se graf op Brakfontein is, saam met nog enkele ander, is die omvang van Rivierplaas se klein wêreldjie.

En so het Alba haar merk gemaak in die Afrikaanse letterkunde, want hoewel Rivierplaas vir kinders geskryf is, word dit net soveel deur volwassenes geniet. Dit is dalk, soos Elizabeth Tredoux (Sarie Marais, 15 Junie 1955) geskryf het, omdat ons grootmense so mettergrootword hierdie kindergawes verloor of verslyt het – om ons so ver weg gedwaal het van die tyd toe die muur tussen werklikheid en verbeelding waarlik niks dikker as ’n melkdoek was nie – dat dit vir ons so wonderlik is om, al is dit net vir ’n paar kwartiertjies, weer terug te glip in daardie paradys waaruit die vlammende swaard ons verdrywe het. “Hoe tam en drooggepers mens ook al is, ná ’n teugie Rivierplaas moet jy eenvoudig weer verkwik voel.”

Vir Audrey Blignault (Huisvrou, 26 Julie 1955) is die “wesenlike kenmerke van Stories van Rivierplaas die egtheid van siening en uitbeelding, die warmte van menslike omgang in mooi menslike verhoudings op verskillende vlakke van die alledaagse aanraking, en die heel besondere vermoë van die skryfster om die stemminge en ervaringe van die verlede so oortuigend en onmiddellik te laat herleef dat ’n mens werklik voel asof jy dit nou weer alles net so sien en belewe. Vir my lê die eintlike plesier van die boek in sy inhoud: die fyn, deurleefde uitbeelding van die kinderlewe op ’n Vrystaatse plaas en die wonderlike skepping van stemming en atmosfeer soos ’n fyngevoelige, ontvanklike kind dit ervaar en onthou het.”

Die opvolg, Nuwe stories van Rivierplaas, is in 1956 gepubliseer en volg die lewe van Alie die laerskoolkind met onveranderde ideale: om met pronkhaarvlegsels te spog, om deur haar voortande te kan spoeg en om dik bene te besit as kompensasie vir haar bynaam Alie Spykerboud. Al die ander karakters is nog daar: Lulu, ou-Melitie en die ander grootmense.

Stories van Rivierplaas en Nuwe stories van Rivierplaas was albei blitsverkopers en is in 1959 bekroon met die Scheepersprys vir Jeuglektuur. Alba was die eerste vrou wat die toekenning ontvang het. Haar voorgangers was PJ Schoeman, Mikro en WA de Klerk. In 1959 was Stories van Rivierplaas al in sy vierde druk en Nuwe stories van Rivierplaas in sy tweede druk.

In 1958 het Alba nog ’n karakter geskep wat vir homself ’n plek in die Afrikaanse letterkunde gevind het: Abdoltjie. AM Uys (Huisgenoot, 13 Maart 1959) het die koms van Abdoltjie, soos hy in Abdoltjie: ses verhaaltjies oor ’n Maleiertjie van die Ou Kaap verskyn het, as ’n belangrike gebeurtenis vir die Afrikaanse kinderlektuur beskryf – “nie net omdat dit heerlike stories vir kinders is nie, maar omdat dit goed geskryf is – en met fyn gevoel. Ook omdat dit voldoen aan die eise wat aan alle goeie literatuur gestel word.

“’n Mens neem hom sommer gou aan, die bruin figuurtjie wat so ingedagte voel-voel aan die kofiatjie op sy kop. ‘Want kyk,’ vertel Alba Bouwer, ‘Abdoltjie is ’n Maleise kind’ – kind, ja dit is hy, heerlik natuurlik en oortuigend. In daardie suiwere kinderlikheid lê die voortreflikheid van hierdie stories: g’n neerbuigende ‘skrywe vir kinders’ nie, g’n sentimentaliteit van die volwassene oor die vervloë kinderdae nie, maar ’n herskepping van die kinderwêreld, suiwer en opreg. Daarom is dit, soos alle goeie kinderlektuur, leesstof waarin ook volwassenes plesier vind. (…)

“Deel van die genot wat hierdie boekie verskaf, is die mooi uitgawe. In ’n aantreklike, stewige band is dit keurig versorg; en die illustrasies deur Katrine Harries is louter plesier. Eindelik kry ons ’n kinderboek met tekeninge wat ’n goeie teks waardig is! Die tyd moet nog openbaar hoe die kinders self oor die verhaaltjies oordeel. Een ding is seker: ‘Abdoltjie’ is nie net stories nie – hy is ’n egte mensie, ’n stukkie van die ou Kaap, waarvoor ons Alba Bouwer dankie sê!”

WEG Louw het in Die Burger van 22 Desember 1958 geskryf dat hy hierdie stories hardop aan sy kinders voorgelees het, “want die stories is só mooi dat ’n mens hulle soos verse hardop moet lees, om elke klank te hoor, om elke woord as ’t ware te proe.

“Reeds as ’n mens dié boekie in die hand neem en jy Abdoltjie met die rooi kofiatjie vóór op die buiteblad sien, ’n paar hotnotsvygies, ’n silwerboompie en die lang rug van Seinheuwel met Leeukop en Tafelberg met sy wolk op sy kop doer ver op die agtergrond en ’n allersimpelste klein skippie op die see tussen die twee kruine, soos Katrine Harries dit op die buiteblad geteken het, dan weet jy: dit gaan iets besonders wees!

“Katrine Harries se 22 tekeninge by dié teks pas dit soos ’n handskoen die hand. En daardie klein kofiatjie agterop, wat ’n heerlike vonds! Die wêreldjie wat Alba Bouwer tussen dié twee omslae voor ons geestesoog oproep, is eintlik ’n sprokieswêreld. (…)

“Daar word teenswoordig baie oor ons prosa gekla, en met reg. Maar dit weet ’n mens, na jy dié boekie sorgvuldig gelees het: geleerde en grys koppe, dom doktore en astrante kritici, kan hier kom leer hoe mooi en eenvoudig ’n mens Afrikaans kan skryf! (…)

“Die speelse fantasie van dié verhaaltjies, die seldsaam sjarmante gebruik van Afrikaans – beurtelings algemeen beskaafd, beurtelings dié van die Slamse mense – met fyn, ritmiese sinne en al die ander elemente wat ’n mens van ’n goeie kinderverhaal verwag: inkanterende herhalings, opsetlike omslagtigheidjies, omskrywinge en so meer, maak dié boekie ’n kosbaarheid wat ’n mens vandag nog aan álle kinders, oud en jonk, vir Kersfees present wil gee.”

Alba het altyd gesê sy kan nie ’n gunsteling onder haar boeke kies nie, want hulle is soos haar kinders – jy’t almal ewe lief. Maar dit klink tog of Abdoltjie die een is wat haar die naaste aan die hart lê, het sy aan Rachelle Greeff in De Kat van Januarie 1993 vertel: “Dis die boek waaraan ek die maklikste geskryf het. Dit het begin toe ek gehelp het met ID du Plessis se Bo-Kaapse kore. Ek het met van die Maleiers bevriend geraak. Daar was ’n seuntjie wat so stip in die kersvlam op die tafel gekyk het en nie geëet het nie. Bokke wat teen Seinheuwel gewei het. En volmaanaande wat ons Leeukop geklim en ’n waatlemoen daarbo gesny het.

“Is dit nie wonderlik hoe ’n hele storie so half in jou aangerol kom nie. Hoedat net één stemming ’n ratjie in jou laat losspring. Dis ongelooflik, maar dit is so.”

In 1960, die jaartal wat so intrinsiek verbonde is aan vernuwing in die Afrikaanse prosa, skryf Elize Botha, verskyn ’n versamelbundel van sketse en essays, met die titel van een van MER se sketse wat daarin opgeneem is, as bundeltitel: Die dammetjie. Die ander bydraes was van Audrey Blignault, Alba Bouwer, Freda Linde, Elise Müller en Rykie van Reenen. In literatuurbeskouings is later van dié groepering gepraat as “Die Skool van MER”; MER het hulle “haar Kaapse kinders” genoem – geesverwante in wat Elise Müller met verwysing na MER genoem het “dié deernis met die mens, dié eerbied vir sy aard”, ook in hul sorg en opmerksaamheid vir die natuur, in die skerp waarneming van landsomstandighede.

“Die skeppende energie wat in hierdie bedrieglik kleinbenoemde dammetjie bymekaargebring is, het óók in hierdie ‘episode van vernuwing’ die landskap van die Afrikaanse letterkunde gevoed, en na die mense, groot en klein, wat Afrikaans-lesers is, oorgevloei.”

In 1961 het Katrientjie van Keerweder haar opwagting op die Afrikaanse kinderboektoneel gemaak. Volgens Rykie van Reenen (Die Burger, datum onbekend) het Alba Bouwer met Katrientjie ’n kinderkarakter geskep het “wat op dieselfde bankie kan sit as Alie en Abdoltjie, maar sy het speel-speel die driekuns verwerf. En het sy met Katrientjie van Keerweder ’n karakter geskep wat ’n plek in kinder- en grootmensharte sal hou solank as wat Afrikaans gelees word.

“En dan is daar ook Tina Tierat, wat by ou-Melitie kan kers vashou. Tina Tierat wat op ’n oggend haar nô Trinatjie met ’n verestoffertjie in die nek wakker kielie en in eie persoon al die ongeërgde gevatheid, al die vrolike onafhanklikheid van gees, al die gulle kinderliefde en -begrip van die Bolandse bruin mense saamvat. “Daar kan g’n beter gedenkteken opgerig word nie vir die goeie verhoudinge wat onder ’n nou uiteraard verbygaande bedeling hier in die Boland tussen wit en bruin geheers het as dié onpretensieuse kinderboekie, wat soveel meer is as net ’n kinderboek. (…)

“Baie op die patroon van Abdoltjie is Katrientjie ook ’n boek wat enersyds onverbeterlik die intieme, besige wêreldjie van ’n kleintjie herskep, en andersyds selfs ’n verstokte groot mens terugvoer na die helaas vir ons verlore tyd toe die grense tussen wat sig- en tasbaar is en wat in die verbeelding leef nog nie so onverbiddelik was nie. (…)

“Dis ’n verdienste van die boekie dat die oorgang tussen die wêreld van werklikheid en die wêreld van fantasie deurgaans so ongedwonge is. Oor die letterkundige gehalte van Katrientjie sal die literatore ter gelegener tyd weer hul dissertasies lewer. Intussen: ek ken min skrywers wie se taal hul gedagtes so moeiteloos pas as wat by Alba Bouwer die geval is. Sy is – met ’n vonkeling in die oog – een van die allerfynste waarnemers wat ons het en haar woorde kan altyd byhou om nie net wat sy sien nie, maar ook wat sy hoor, straallewendig vir haar lesers te herskep.

“Inhoud daar gelaat: Katrientjie van Keerweder is stellig die bes-versorgde volkome Suid-Afrikaanse kinderboek van die jaar. Dit bring ’n mens (jammer so laat) by Katrine Harries, wat vir die soveelste keer as spanmaat van dié skryfster medeskepper was van iets werklik pragtigs. Niks minder as medeskepper inderdaad kan ’n mens ’n kunstenaar noem wat met sulke volmaakte aanvoeling ’n skryfster se presiese nuanse van waarneming weergee nie.”

Katrientjie van Keerweder is in 1961 deur die Suid-Afrikaanse Biblioteekvereniging met die CP Hoogenhout-medalje bekroon as die beste kinderboek wat in 1961 verskyn het. Dit was die eerste keer dat hierdie toekenning gemaak is. Die beoordelaars het in hulle motivering geskryf: “Die agtergrond van die verhaal is tipies Suid-Afrikaans. Keerweder is ’n Bolandse plaas wat binne-in die dorp lê met ’n laning dennebome wat teen die ysterhek vasloop. Katrientjie is ’n dikkerige krulkopdogterjie wat met haar pa, ma en Ouboet op Keerweder woon. Ouma Vrystaat wat ‘nie sommer net ’n dikketjie, maar ’n regte potjie-dotjie-ronde-rol’ is kuier ook op die plaas. Besonder treffend is die karaktertekening van Tina Tierat met haar spontane vrolike geaardheid, raak sêgoed en liefdevolle behendigheid met kinders. En dan is daar nog die Oupahorlosie wat ‘sy blink ure van mooi dinge’ en sy ‘vaal ure van lelike goed’ agter sy groot gesig bêre en hulle net aan dié klein dogtertjie openbaar.”

“In die verhaaltjie is ’n kombinasie van droom en werklikheid. Dit handel oor ’n dogtertjie wat midde in die daaglikse boerelewe staan, maar wat telkens deur die Oupahorlosie en die beminlike kleurlingbediende na ’n heerlike storiewêreld weggevoer word. Maar hoe uitmuntend slaag die skryfster nie daarin om die oorgang van werklikheid na dié van fantasie ongedwonge en oortuigend te laat plaasvind nie! Die fyn oorskakeling tussen droom en werklikheid getuig van ’n geniale verbeelding en ’n gawe van die skryfster om haar in die ervarings- en verbeeldingswêreld van die kind in te leef, daarmee een te word en dit te verwoord. So doen die gebeure dan nooit oneg aan nie, of is daar die gevoel dat die karakters marionette is nie, maar in moeitelose, onopgesmukte taal word gedagte en handeling uitgebeeld.” (bron onbekend)

In haar toespraak by geleentheid van die oorhandiging van die medalje het Alba gesê dat die geleentheid haar herinner aan ’n gesprek wat sy nie lank voor die geleentheid nie met ’n bejaarde Basothovrou in die Vrystaat gehad het (bron en datum onbekend). “Ek het haar gevra om my van die ou Sothoverhale uit haar kinderjare te vertel. Sy doen dit toe en vra my of ek nog hou van die stories wat ’n kind se stories is.

“‘Ja,’ sê ek, ‘ek hou nog van die stories wat ’n kind se stories is. Hou jy van hulle?’

“‘Ja,’ sê sy toe, ‘ek hou ook nog van daardie stories, maar nou sal ek vir die nonnie iets sê: As ’n mens nog ’n kind is, is jou hart groen soos die somerveld ná die reën en daar is baie weiplek vir die klein diertjies en klein goggatjies. Nou, party mense word groot en hul hart word oud en moeg en droog soos die wit gras van die winter en al die klein goggatjies en diertjies gaan dood. Maar ander mense word weer groot en hulle hart word oud, maar bly groen soos die somerveld na die reën en daar bly altyd plek vir die klein diertjies en goggatjies.’

“Dit was vir my ’n pragtige beeld van die mense wat die droomwêreld van hul jeug verloor soos hulle ouer word, en van dié wat dit behou en altyd iets oor het van die drome en vir die drome van ’n kind. En nou wil ek vandag in die heel eerste plaas dankie sê aan dié mense in die SA Biblioteekvereniging wat daardie groen somerveld van die kind in hul hart behou het en by wie dus die gedagte kon ontstaan vir die instelling van hierdie toekenning vir die kinderboek.

“Die Afrikaanse kinderboek, dit wil sê die boek vir die kind onder twaalf, was geslagte lank die verwaarloosde weeskind van sowel uitgewers en boekverspreiders as boekkopers. (…) Gelukkig het daar die afgelope jare op die gebied ’n groot kentering gekom en die instelling van ’n toekenning soos hierdie, gee nie alleen beter status en groter waarde aan die Afrikaanse kinderboek as sulks nie, maar is ook vir uitgewers ’n uitdaging en vir skrywers ’n nuwe stimulus.

“Baie dankie ook aan die beoordelaars wat Katrientjie, die dikketjie, geweeg en swaar genoeg bevind het vir hierdie toekenning. Sy voel nie alleen geëer nie, sy voel ook baie dankbaar dat sy daardeur indirek tot die bevordering van die saak van beter boeke vir ons kinders kan bydra. Baie dankie ook vir al die mooi en goeie wat hier van haar gesê is. Sy herken die beeld van haarself byna nie, maar sy stel dit baie hoog op prys.

“In die tweede plaas ’n spesiale dankie aan my ou spanmaat Katrine Harries sonder wie Katrientjie nie Katrientjie sou gewees het nie en nooit hierdie toekenning sou verwerf het nie. Die helfte van die eer van die toekenning gaan aan haar en ek is bly dat sy vandag hier is sodat ek dit voor getuies aan haar kan sê.”

Nadat Alba Tafelberg Uitgewers en by name Leo van der Westhuijzen en JD Pretorius vir hulle bydraes bedank het, het sy afgesluit: “Ek wil graag vir u aanhaal wat Astrid Lindgren, ’n bekende Europese skryfster, by geleentheid gesê het: ‘Alle groot dinge wat in die wêreld plaasgevind het, het allereers in iemand se fantasie tot stand gekom, en hoe die wêreld van môre daaruit sal sien, hang in groot mate af van die krag van die verbeelding van hulle wat op die oomblik leer lees. Daarom moet kinders boeke hê en daarom moet daar mense wees wat werklik ’n oog het vir die soort boeke wat die kind in die hand gelê word.’

“Baie dankie aan almal in ons biblioteke wat daardie oog het en werklik omgee watter soort boeke ons kinders in die hand gelê word.”

Katrientjie van Keerweder is in 1965 saam met Stories van Bergplaas en Stories van Ruyswyck met die Scheepersprys vir Jeuglektuur bekroon.

Stories van Ruyswyck, wat in 1963 gepubliseer is, neem die verhaal van klein Alie verder. Sy gaan nou kosskool toe en moet leer om aan te pas by nuwe mense en ’n lewe wat baie anders is as dié wat sy op die plaas geken het.  Die sêgoed en die hele siening van die kinderlewe en die grootmense is fris en onbedorwe, maar nooit naïef nie. En dit is waarom soveel mense van verskillende ouderdomme ewe lekker hieraan sal lees.

Stories van Bergplaas is ook in 1963 uitgegee en RN (Die Burger, 20 Desember 1963) beweer weer “dat ook hierdie boek van Alba nie soseer vir kinders bedoel is nie, maar wel ook vir grootmense wat nog iets van hul kinderlike verbeelding oorgehou het of wat oud genoeg geword het om weer aan hul kinderdae terug te dink. Miskien ook vir mense wat nog van mooi dinge hou, want daar lê ’n waas van skoonheid oor die boekie.

“Dit vertel van Grietjie wat deur die klank van woorde getoor word, en haar meer aardse broertjie Bramie, die bruin kinders Klein Willem Houtmens, Jaffie en Diksiel, en Trui met Dingetjie op haar heup – dis die kinders van Bergplaas. ’n Paar van die grootmense is tant Letta en oom Koos, ou Jafta, die liewe ou outa Warie, met sy bruinmenswysheid, en ai Nonkie. Daarby kom Lappies, die hondjie, en die ou hoenderhaan, Steier, wat deur sy koppigheid ’n ontydige dood vind.

“Hierin is ’n poësie aanwesig en so waaragtig as dié in enige gedig waaraan ’n mens kan dink. Het Rilke in sy briewe aan ’n jong digter nie vir hom met nadruk aangeraai om die weg na sy kinderland terug te vind nie, dié ware en onuitputlike bron van álle poësie?

“Maar daar is, intiem en byna onopsigtelik met dié verruklike poësie van die aarde vervleg, ook morele standpunte aanwesig, waarmee ’n mens nie anders as rekening móét hou nie: die wedersydse vriendskap en trou tussen blank en bruin plaaskinders; die strenge en tog werklik begrypende geregtigheid in die optrede teenoor nie-blankes in die algemeen. Dit is ligpunte dié in ons menslike verhoudinge, waarvan buitestaanders gewoonlik niks begryp nie.

“Terwyl ’n mens Stories van Bergplaas lees, kry jy in toenemende mate ’n gevoel van opwinding: dis mos beter as alles wat Alba Bouwer al ooit geskryf het – nie heeltemal so naïef as die mooi Stories van Rivierplaas en Nuwe stories van Rivierplaas nie, ryper en nader aan die werklikheid as die byna fantastiese Abdoltjie, nie so beperk aan tyd en plek as Stories van Ruyswyck nie. Kortom, ek voel in hierdie stadium absoluut oortuig daarvan; dis Alba Bouwer se mooiste, mooiste boek!

“Ek was jare lank jaloers op boeke soos dié van Eleanor Farjeon in Engels, maar Stories van Bergplaas is mooier: daar is duursamer kwaliteite daarin en dis wesenlik beter geskryf!”

Dirkie van Driekuil het in 1966 sy verskyning gemaak en hy is beskryf as ’n “waardige saamstander” in die ry van heerlike, woelige persoontjies wat Alba Bouwer vir klein lesers en nog-nie-lesende luisteraartjies in die lewe geroep het. VDB (SA Beeld, 23 Oktober 1966) het die stelling gemaak dat Dirkie van Driekuil een van Alba se beste kinderboeke nog is en beslis haar digterlikste. “Dit het die lewegewende verbeelding, die kleur-oorbruggende menslikheid, die humor, die speelsheid, die raak waarneming, die onuitblusbare plesier in woordklank en veral dialoog wat haar vroeëres ’n lus gemaak het. Daarby is dit of die kinderboekie dié keer met ’n ryper, dieper lewenswysheid pols. Maar van prekerigheid is daar nie sprake nie, en die geheel het die afgeronde eenheid van ’n klinkklare klein lied. (…)

“Want dit is die lewenshouding wat onopdringerig hierdie Alba Bouwer-boeke ten grondslag lê wat hulle onbetaalbare besit maak vir die Afrikaanse kind. Die illustrasies en die pragtige skutblad en omslag is deur die skryfster se ou spanmaat, Katrine Harries. ’n Mens kan van ver sien hoe diep Dirkie en ou Koeneels ook in haar hart gekruip het.”

Op die program Oor skrywers en boeke (Anneke Keyter, 22 November 1966) van die Afrikaanse Diens van die SAUK is as volg gesels: “Met die natuur as leermeester, aan Dirkie vertolk deur die ou bruinman Koeneels, leer die kind begryp dat daar ’n seisoensiklus in die natuur sowel as in die mens se lewe is. Hy word bewus gemaak van ’n planmatigheid daaragter. Terselfdertyd leer hy die hartseer ken wat dit meebring, maar ook ’n positiewe aanvaarding van ’n ‘nuwere bedeling’.

“Toe Koeneels nie meer kon styfstaan vir wingerdwerk nie, moes hy werf toe. Alles was vir hom asvaal totdat hy besluit het: ‘ek sal gestuk nie vaal wees nie’. Hy het sy huisie se deur blou – ‘soos die April se lug oor die geelwingerde’ – geskilder en toe hy so tru staan, toe sê hy: ‘Nuwere bedeling ofte nie nuwere bedeling nie, maar waar is die vaal kolle nou?’ Hiermee begin vir hom ’n nuwe tyd van nuttigheid – ’n ander soort nuttigheid.

“Dirkie van Driekuil wek die indruk van ’n ballade. Elke strofe bevat ’n ontwikkeling van die gedagte of van die verhaal en eindig óf met ’n soort refrein waaraan elke lid van die gesin deelneem, óf met ’n beskrywende afrondingsparagraaf wat net so herhaal word.”

Alba het haar tweede CP Hoogenhout-medalje in 1971 gewen met ’n Hennetjie met kuikens. Dit vertel die verhaal van Sarie, die wit kind, en Sara, die bruin kind, wat albei in die Goudstad woon: Sara in ’n klein grys huisie in Soweto en Sarie in ’n wit huis in een van die voorstede. En soggens wanneer Sarie se pappa en Sara se pa Ennereke albei werk toe is, vertel die wit mamma en die bruin mamma albei dieselfde storie aan hulle onderskeie dogtertjies. Sarie en Sara se mammas was as kinders maatjies.

MJM skryf in Volksblad (18 Mei 1972) as volg oor Hennetjie: “Die betonwoud staan tussen die grys huisie en die wit huis, maar die verhaal van die plaas en van Ma Matêba, van die Iemelaai, die hennetjie-met-kuikens en die liedjie van die rooi blom in die hart, van die boerseepreuk en die nuwe-melk-ruik, van die vuurhuis en die poppe-met-die-stokkies-lywe bly aan weerskante van die woud voortleef: sprokiesmooi en onvergeetlik. 

“Vir Sarie en Sara sou alles maar net ’n verhaal uit hulle mammas se kinderdae gebly het as die wit dogtertjie nie op ’n dag ’n nuwe hoed moes kry en die bruin dogtertjie nie op daardie selfde dag ma Polani se hennetjie-en-sy-kuikens wat so lekker na roet en strooisrook ruik, moes gaan verkoop nie.

“Hierdie kinderverhaal is ’n innige samevatting van waardes wat nie durf uitsterf nie, ’n samevatting van ’n leefwyse wat aan die wegvaag is en van menseverhoudinge soos wat dit tog kan bestaan. Dit is ook die verhaal van kindwees in die ware sin van die woord: van stilweg speel en grootoog luister en raaksien; die geniet van dinge wat onherroeplik sal verander. In die boek vind die leser die waardigheid en gelykwaardigheid van twee rassegroepe, die vrede wat daar in suiwer menseverhoudinge te vind is. Hierdie klankryke, nostalgiese verhaaltjie is méér as net ’n onvergeetlike storie. Ondanks – of miskien juis vanweë – die sober eenvoud daarvan, bevat dit ’n les in menseverhoudinge wat soos Saa-Saa-Saa-rie-tjie se rooi blom in die hart sal blom.”

In sy motivering vir die toekenning van die CP Hoogenhout-medalje het Carl Lohann gesê (Die Burger, 15 September 1972): “Soos in haar vorige werke gee die skryfster ook hier aan die leser ’n blik in die gevoelslewe van gewone, alledaagse mense. Maar dié kinderboek is nie gewoon en alledaags nie, omdat sy met soveel liefde en deernis ’n herskepping gee van die verlede, van ’n tydperk wat gekenmerk was deur ’n besonder mooi verhouding tussen mense. In hierdie waardige menslike verhoudings wys sy op die waarde van opregtheid en natuurlikheid in menslike omgang.

“Die verhaal val in drie dele, waarvan die eerste twee oënskynlik herhalings van mekaar is. Op ’n besonder vernuftige wyse word hulle egter inmekaargevleg, op so ’n manier dat hulle aanvullend tot mekaar is en die hele beeld eers deur albei saam blootgelê word.

“Die kenmerkende skryfstyl van Alba Bouwer, die ritme en klank, die sensitiewe woordkeuse, die eenvoud waarmee sy ’n ingewikkelde situasie teken, dit alles maak hierdie werk puik lektuur vir ’n kind. Maar omdat ons hier ware kuns het, sal ook die volwasse leser, hoewel op ’n ander vlak, groot waardering kan hê vir hierdie werk, een van die bekoorlikste stories wat nog ooit in Suid-Afrika vir jong kinders geskryf is.”

Die omslag van die boek beeld ’n swart hennetjie met wit spikkels en die oulikste swart kuikens uit. Dit laat ’n mens nogal aan tarentale dink, maar vir die Vrystater in Alba Bouwer het daardie hoendertjies haar teruggeneem na die kleihenne en kuikentjies wat die Basotho’s gemaak het.

“Dié gewoonte het ook al effens uitgesterf, hoewel ’n mens nog soms die kleihenne en kuikens op plase aantref,” het Alba vertel (Die Burger, 13 Maart 1972). “So het ek enkele jare gelede een dag op ’n Bantoeseuntjie afgekom wat met toe oë gesit en sing het. Voor hom het hy nog ’n enkele hennetjie en ’n paar kuikens gehad. Ek was so bly dat ek dit vir my kinders gekoop het, want ek glo ’n kind kan nie sonder hierdie kleidiertjies grootword nie.”

Onder die naam Magriet Coetzee het Alba in die sewentigerjare gebedeboeke vir vroue die lig laat sien. Dit was oorspronklik deel van ’n rubriek wat in Sarie verskyn het. Sy was aanvanklik taamlik huiwerig om dit aan te pak, omdat sy gevoel het dat ’n mens nie vir ’n ander persoon kan skryf hoe om te bid nie. “Aan die oorweldigende reaksie het ek egter besef dat die gebede wel vir die lesers iets beteken. Dit het hul behoeftes en probleme wat hulle soms moeilik in woorde kon omsit, verwoord. En hulle meer insig gegee. Hulle het besef dat daar ook ander is met dieselfde behoeftes en probleme.” (vertel aan Suzette Truter, Die Burger, 12 Oktober 1988)

In 1984 het Alba dit weer reggekry – ’n nuwe prys vir kinderlektuur ingepalm. Hierdie keer wen sy die eerste MER-prys vir haar boek Vlieg, swaeltjie, vlieg ver wat in 1983 gepubliseer is. Dit het ook die CP Hoogenhout-medalje vir 1982–1983 ontvang.

Die besluit om die MER-prys aan Alba toe te ken, was eenparig en is geneem deur ’n onafhanklike groep beoordelaars wat bestaan het uit Marina le Roux, Elize Botha, Roy Pheiffer en Rykie van Reenen. Alba se reaksie was dat MER ’n groot invloed op haar en haar werk gehad het. In Alba se kinderstories gaan dit hoofsaaklik oor die omgang tussen mense van alle rasse, soorte en ouderdomme, en oor die kosbaarheid wat uit so ’n omgang voortvloei as dit goed is. In Vlieg, swaeltjie, vlieg ver gaan dit oor die wonder wat daar kan wees in die vriendskap van ’n mensegesin met drie kuikens.

Vlieg, swaeltjie, vlieg ver is Alba se eerste kinderboek in twaalf jaar. Dit was ook haar enigste kinderboek wat nie deur Katrine Harries geïllustreer is nie. Harries is in 1977 oorlede en Alba het vertel: “Katrine was baie oorspronklik. Vir die rok van die lappop op die voorblad van ’n Hennetjie met kuikens het sy haar ma se ou blou voorskootjie stukkend geknip en dit gebruik. Ek kon net nie weer ’n kinderstorie na haar dood geskryf kry nie. Uiteindelik het ek tog Vlieg, swaeltjie, vlieg ver geskryf wat Alida Bothma geïllustreer het.”

Elsabe Steenberg (Die Burger, 15 September 1983) het gemeen dat dit ’n vreugde is om ná twaalf jaar weer ’n boek van Alba Bouwer in die hand te kan neem, “een wat boonop ’n pragtige voorkoms het omdat dit deur Alida Bothma van fyn, stemmingsvolle potloodtekeninge voorsien is. Die verhaal speel af aan huis van Faantjie en Hannatjie en hulle ma en pa. Die swaeltjies besluit dat die dakkie bokant Faantjie-hulle se voordeur ’n gawe plekkie is vir ’n nes en nie baie lank nie, of Mevrou Swaeltjie broei op haar eiertjies. Ongelukkig breek die nessie en die eerste broeisel kleintjies val dood neer op die grond. Gevoelige kindgerigte taal word deurgaans gebruik en enige mens wat hierdie werkie lees, ongeag sy ouderdom, sal verryk word deur die eerlike, taalgevoelige verhaal van swaeltjies én mense wat universeel seil, duik en swaai.

“Faantjie is so ontsteld dat hy sommer met Hannatjie begin rusie maak. Die swaeltjies herstel egter hulle nessie sodat hulle kan broei voordat hulle moet vertrek. Faantjie bid vir Liewe Jesus dat die swaeltjies nie weer moet uitval nie, maar die nessie breek weer. Hierdie keer vlieg Meneer en Mevrou Swaeltjie maar sonder hulle kroos Anderland toe en laat hulle drie verwese kleintjies in die sorg van Faantjie en sy ma.”

Susan Kruger (bron en datum onbekend) skryf dat hierdie boek nie net die verhaal is van drie wees-swaelkinders wat deur mense grootgemaak is nie, “maar dat dit veral die verhaal is van Faantjie wat deur hierdie nuwe verantwoordelikheid wat hom opgelê is, leer om meer van homself te gee. Hy leer ook dat mens se gebede nie altyd beantwoord word soos mens gedink het dit moet beantwoord word nie. Die swaarste ding wat Faantjie leer, is dat daar in die lewe iets soos afskeid bestaan. (…)

“Met dieselfde deernis en insig in die leefwêreld van ’n kind wat in haar vorige boeke na vore kom, skryf Alba Bouwer hierdie verhaal oor swaeltjievoëltjies en swaeltjiekinders.”

Met die opvoering en publikasie van Reza de Wet se drama Diepe grond (HAUM-Literêr, 1991) is ’n klein stormpie in die Afrikaanse letterkunde ontketen. Rykie van Reenen vertel in Die Burger (19 April 1995) meer daaroor: “In Reza de Wet se stuk is dit dertig jaar later op Rivierplaas en Alie en haar halfsimpel broer Hennie woon daar bloedskandelik saam in die nou vervalle opstal. Hulle vermoor ’n agent wat kom ondersoek instel op aandrang van ’n tante,” en soos Rykie van Reenen aan Alba vertel het, dit smaak haar ou-Melitie, wat die twee versorg, “maak van hom biltong vir hulle. Die gruwelmoord dra in elk geval ou-Melitie se goedkeuring weg.”

“Die stuk begin met Alie wat die kamerpot onder haar en Hennie se dubbelbed uitsleep, haar naghemp optrek, en sjorrrr – daar op die verhoog!” vertel Rykie aan Alba oor die telefoon.” Toe Alba dit gehoor het, was sy vir ’n oomblik sonder woorde.

Rykie het verder vertel: “Wat Reza de Wet daarmee voor hande kon gehad het, was vir my in daardie stadium tot daarnatoe. Wie gee haar die reg om Rivierplaas se mense in hul wese te verkrag en onteer? Want vat aan Rivierplaas, en jy vat aan ’n Boere-idille van die ou Vrystaatse samelewing op die platteland; vat aan Ou-Melitie, Jôna whê, jy vat aan ’n moeder van ’n mens vir wie derduisende lesers, groot en klein, net so lief is as wat Alie vir haar was; les bes, vat aan Alie en jy vat aan Alba, want wie anders as Alba self is die bekkige meisietjie met die dun beentjies? Die enetjie wat so mal is oor die klink en die klank van woorde?

“Alba se uitgewers, Tafelberg, vat die saak prokureurs toe en dreig met ’n hofsaak. Op watter grond? Het skrywers kopiereg op hul karakters – tog nie, as jy kyk na wat al soveel keer in die letterkunde gebeur het? Aangesien Rivierplaas kennelik ’n sterk outobiografiese inslag het, sou hier sprake kon wees van crimen injuria?

“Regsopinie teen regsopinie. Ons hoor Reza se pa is/was regter-president van die Vrystaat. Duskant op die skaal sit ons Alba se man, Jan Hofmeyr, jare lange prokureur op Riversdal, en die vyf lang regsgeleerde seuns wat hy en Alba tussen hulle het!

“Die Mark Teater in Johannesburg koop die regte. Diepe Grond kan egter nie opgevoer word voor die saak bygelê word nie: mej De Wet sal die name van haar hoofkarakters verander. Alie, Hennie, en ou-Melitie word Soekie, Frikkie en Ou Alina.

“Diepe Grond speel in sy wese op die vlak van die dieptepsigologie. Alie en Hennie se bloedskandelike verhouding is byvoorbeeld nie soseer morele kommentaar op sedelike verwording nie as wat dit dui op die manlike en vroulike aspekte van die mens se gees wat tot eenheid, heelheid, moet kom voordat innerlike genesing kan plaasvind. Die hermafrodiet, sê mej De Wet in ’n onderhoud met Die Suid-Afrikaan, is ’n geykte beeld vir selfkennis. Dink, nè!

“Die drama kyk na wat gebeur as ‘reg’ en ‘verkeerd’ outoritêr van buite op die kind afgedwing word: erotiese belewing wat sy onskuldig verken, word byvoorbeeld onderdruk en die psige word deur die skuldgevoel skeefgetrek. Verlossing kom deur af te gaan in die diepe grond van die eie gees, in die domein wat anderkant die gemeenskap se inperkende norme lê.

Van die persoonlike word die lyn deurgetrek na die kollektiewe psige van die Afrikaner na die geesteswêreld waaruit ’n verwronge politiek kon voortkom.

“Vir mej De Wet, wat nie net die problematiek in ’n drama uitgewerk het nie, maar in daardie eerste opvoering self Alie gespeel het, was die ervaring magtig ‘bevrydend’. Mense by die opvoering het bewoë kon sê hoe diep dit hulle insgelyks geraak het.

Sy het haar ‘bedonnerd geskrik’ vir die verontwaardigde reaksie van hier duskant: Hoekom vir Rivierplaas by al hierdie vieslikheid bysleep? Maak soos die kinders sê jou eie ‘game’ op, a, los uit onse Alie en Melitie!

“Vir haar wat self kleintyd ‘baie mal was’ oor Stories van Rivierplaas, wat daarin bevestiging gevind het van haar eie kinderervaring, ook op ’n Vrystaatse plaas, was daar geen effektiewe snelskrif om daardie wêreld van paradyslike onskuld by te roep nie, daardie geborge gevoel van harmonie tussen wit en swart en die natuur. Sê: ‘Alie’, sê: ‘Ou-Melitie’, en jou hele Afrikaanse gehoor is onmiddellik by. Haal hulle uit, en dis so goed jy sny die hele deskant uit die lied. In ’n wêreld waarin die mite van ’n vroeër idilliese saambestaan afgryslik uitmekaarval, verteenwoordig hulle die teenpool, wat heeltyd op die agtergrond saampraat.

Gestroop van daardie verwysingswêreld, vind André Brink in sy Rapport-resensie van Diepe Grond se gepubliseerde teks ‘’n effens histeriese, patologiese “gevallestudie”.’

“Nabetragting: Wie se kant sal ’n mens kies, noudat die hele debakel haas agter die bult verdwyn? Die verontwaardiging wat ons-aan-die-Albakant gevoel het oor die verkragting van haar en óns Alie se onskuld, lê nog sommer vlak in my; min skeel of ek êrre my net hier van voor af. Tog kan ek begryp wat Reza de Wet wou doen, selfs hoekom juis so. Die vraag is net in groter verband, hoeveel andermensgoed, hoeveel andermensgevoelens durf iemand aan eie kuns offer? Hier in die latenstyd vind ek dit intussen onnodig om ’n mens so op die spits te laat dryf tussen óf en óf, leer al meer saamlewe met én en én. Dis beter vir die bloeddruk …”

In 1992 is Alba se eerste roman vir volwassenes onder die titel Die afdraand van die dag is kil deur Tafelberg uitgegee. Una Niewoudt skryf (Die Burger, 27 Oktober 1992): “Die verhaal handel oor twee susters, Bettie en Marie, se wedervaringe as jong meisies en hul vordering op die lewenspad tot by hul laaste aardse tuiste, Huis Lourens. Die aanpassings by ’n wêreldjie wat tot die allernoodsaaklikste gekrimp het, is nie vir die susters die ergste van oud word nie. Wél die besef dat jy nie meer baas oor jou eie liggaam is nie en die vrees wat opnuut begin knaag elke keer wanneer ’n bekende sterf.

“Dit is ’n menslike verhaal vol hartseer, deernis en humor. Hoewel van die gebeure en veral die karakters in die verhaal op die werklikheid gegrond is – die karakter Bettie is Alba se oorlede ma en Marie haar ma se suster – is ’n groot deel van die roman met fiksie ingekleur. Alba het ’n paar jaar gelede aan die boek begin skryf, maar daar het gedurig dinge voorgeval wat haar verhinder het om die verhaal te voltooi. Sy het nie ’n bepaalde boodskap in gedagte gehad terwyl sy die boek geskryf het nie, maar sal tevrede wees as die verhaal van Bettie en Marie die leser tot nuwe insigte bring.

“Bettie en Marie het by Alba Bouwer gaan aanklop en gesê dis tyd dat daar oor hulle geskryf word. En sy hét oor hulle geskryf. Al het dit ’n paar jaar geneem om hul storie op papier vas te lê, en al het dié storie soos ’n groot stuk deeg in haar hare gevoel.”

Alba het aan Una Nieuwoudt in Die Burger (27 Oktober 1992) gesê: “Ouderdom is ’n onderwerp wat te dikwels omseil word ook deur skrywers. Ons lewe in ’n tyd waarin die bejaardes al meer word. Dit help nie om die ouderdom te probeer vermy nie - ’n mens moet aanvaar dat die ouderdom en dood deel van die lewe is. Ek dink partykeer dis goed dat ek so lank gewag het voor ek die boek geskryf het, want ek het ook nou oud geword. Op 72 is ’n mens hartlik oud. Ek het nou ’n beter insig in die ouderdom.”

 John Kannemeyer vertel in sy resensie (De Kat, Maart 1993) dat die titel van die roman ontleen is aan Olga Kirsch se digbundel Negentien gedigte (1972):

Hoe het dit skielik laat geword?
Die oggend was so lank en stil,
die middag ruim en warm en geel.
Die afdraand van die dag is kil.
Hoe het dit skielik laat geword?

Volgens Kannemeyer gee Die afdraand van die dag is kil ’n “pragtige beeld van die laaste fase in die lewensgang van die twee susters. Hy voel egter dat daar ’n probleem met die chronologie is, maar dat dit nie afbreuk doen aan die feit dat dit ’n diep menslike boek is nie, ’n roman wat met sy sterftonele getuig van ’n deernis en ’n insig wat ’n skrywer alleen in sy beleë jare kan bereik. Alba Bouwer skryf goeie prosa en hierdie roman bevat pragtige bladsye oor die lewensgang van ou mense soos ons dit vroeër in Afrikaans nog net by MER aangetref het.”

Errol Victor (Die Transvaler, 22 Oktober 1992) het gemeen dat Afdraand van die dag gaan oor eensaamheid, aftakeling en die afhanklikheid wat die ouderdom meebring, maar ook oor die troos van herinneringe, van dié wat omgee. “Dit is ’n menslike, snaakse, hartseer boek; vol drome, versugtinge en openbaringe. ’n Boek wat die mens se verganklikheid en aftakeling tot die onverwoesbare kern van menswees só uitbeeld dat dit die leser met nuwe eerbied vir die lewe laat. Dit is ’n besondere boek en leef lank nadat die boek neergesit is nog in die gedagte.”

Hennie Aucamp het in Rapport (8 November 1992) geskryf dat daar vir die Bouwer-aanhanger geen breuk tussen haar jeugboeke en hierdie roman is nie: “Elke boek is van dieselfde hand; elke boek adem ’n gees van sereniteit; elke boek van Bouwer is in die eerste plek ’n woordkunswerk, of dit nou Dirkie van Driekuil heet of Die afdraand van die dag is kil. En die tematiese raakpunte wat haar roman met die res van haar oeuvre het, is ook nie mis te kyk nie; met die Bergplaas- en die Rivierplaaswêrelde by name.

“Maar as ’n indringende studie van die wêreld van die ou mens in ’n ouetehuis, ja, in dié sin is Die afdraand van die dag is kil wel ’n boek vir volwassenes. Nog nooit is daar in Afrikaans soveel aandag aan die ou mens in sy laaste lewensronde bestee nie; daardie jare wanneer hy vir eenvoudige liggaamlike inspannings van ander afhanklik raak en hy homself broksgewyse begin prysgee, soos sy beheer oor spiere, bene en eie lot ingee.

“Die afdraand van die dag is kil sluit sterk by ’n bepaalde prosatradisie in Afrikaans aan; ’n tradisie wat van MER, Freda Linde en Audrey Blignault loop, en wat gekenmerk word deur ’n veredelde gebruik van volkstaal. ’n Mens sou ook kon sê dat Alba Bouwer die eindpunt van hierdie tradisie verteenwoordig; maar dis nie heeltemal waar nie. Sonder enige slagspreuk of bewustelike ideologie, is ook Alba Bouwer ’n feminis – soos MER voor haar. En dus ‘modern’.

“Vrou-wees, van kind af tot in die ouderdom, word as eksistensiële feit gestel. Alba Bouwer skram byvoorbeeld nie weg van die biologiese van vrouwees nie. Erotiek, swangerskap, geboorte, bloeding, verlies van blaasbeheer, al dié sake kom aan bod, maar sonder dat daar oormatige verteltyd daaraan bestee word.”

Hoe hanteer Alba Bouwer, volgens Hennie Aucamp (Rapport, 8 November 1992), die somber temas, van aftakeling en die dood? “’n Mens dink aan ’n uitspraak van Norman N Holland in The dynamics of literary response. Elke kunswerk wat jou doelbewus ontstel of verontrus, sê hy, het ’n ‘ingeboude maneuwer’ wat jou toelaat om dié ontsteltenis te bemeester. Humor en ironie is een van Alba Bouwer se maneuwers; Die afdraand van die dag is kil is by tye ’n baie snaakse boek. En die ander maneuwer, veral in die gedetailleerde beskrywings van sterftonele, is ’n kalm bewustheid van die onsienlike. Hiervoor (…) net een voorbeeld: Liesbet wil omdraai en nog een keer aan haar ma se lyk vat, maar ‘halfpad na die bed steek sy vas: dis nie meer Ma wat daar lê nie. En sy weet meteens klaar en duidelik dat sy, net soos haar ma, deel is van iets anders, iets grenseloos groters as hierdie aardse bestaan waarin sy nog staan, maar waaruit haar ma vertrek het.’”

Volgens AP Grové (Insig, Desember 1992/Januarie 1993) kan die boek seker as ’n ouetehuisroman bestempel word, maar is dit ’n ontoereikende omskrywing. “Ons het hier nie bloot, of selfs in hoofsaak, die somber uitbeelding van ’n avontuurlose bestaan nie, hoe sterk en onontkombaar die trekkrag van die dood ook al gegee word. Die dag mag hier kil wees, maar die uitbeelding is vol warmte en gul. Bowendien gaan dit hier om ménse, veral dan om die twee susters, Marie en Bettie, wat ’n sentrale plek in die boek beklee. Maar in die tehuis is daar ook ander figure, elkeen met sy eienaardigheidjies en hebbelikhede, mense wat in die laat stadium van hul lewe soms nog ’n sekere ydelheid kan openbaar en ’n bietjie vernaam kan probeer doen, mense wat taai aan die laaste brok waardigheid en selfstandigheid probeer vashou. So kom daar afwisseling, ook van stemming en beligting, in hierdie grou wêreld, ’n verskeidenheid wat met die inwoners en personeel daarby van die tehuis ’n vol wêreld maak, ’n mikrokosmos waarin erns en luim vermeng kan raak en waarin daar by al die patos ruimte vir die bevrydende glimlag bestaan.

“En waar jy mense kry, individue, kan jy spanning verwag, ’n botsing van persoonlikhede, soos byvoorbeeld dié tussen die twee susters: Tussen die oper en vroliker Bettie en die somber, agterdogtige Marie met haar onheilspellende blik word dit ’n wedywering, ’n sluimerende jaloesie selfs wat eerder fyn gesuggereer as breed uitgewerk word. So kry ons deurgaans ’n spel van verhoudinge en dit alles word met soveel gesag gegee, met so ’n oop oog vir die sinvolle besonderheid dat ’n mens intieme eerstehandse kennis by die skryfster wil vermoed, die soort insig en kennis van sake wat aan die roman iets van ’n outobiografiese karakter wil gee.

“Daarmee is nie gesê dat die boek ’n soort dokumentêre verslag is of wil wees nie. Hierdie ouetehuis en sy mense word so vol-menslik en met soveel deernis, begrip en humor geteken dat die boek, ten spyte van sy geloofwaardige werklikheidsbasis, ’n verbeeldingswerk word, ’n roman wat ons die geslote ruimte van die tehuis toon as ’n ganse wêreld vol sterflike wesens.”

Die afdraand van die dag is kil was op die kortlyste vir sowel die CNA- as die MNet-prys vir 1993.

Met Alba se 75ste verjaardag in 1995 gee Tafelberg ’n paar huldigingsbundels uit. Rykie van Reenen was die samesteller van Die lang reis van hart tot hart: ’n keur uit haar toesprake. “Uit hierdie toesprake kan duidelik gesien word hoe beskeie Alba was. Haar waardigheid en wysheid kom ook sterk na vore en op papier word die toesprake essays wat kosbare rigtinggewende leidrade bied,” sê Jalna Schumann (Insig, April 1995).

Thomas van der Walt was verantwoordelik vir die samestelling van Die blink uur van mooi dinge: ’n huldiging van Alba Bouwer. Die eerste afdeling bevat uiteenlopende bydraes uit Alba se wye vriendekring en die tweede deel bevat letterkundige essays. Tafelberg het in 1994 ’n gebedeboek wat Alba onder die skuilnaam Magriet Coetzee geskryf het, Skuiltes op die pad, ook weer uitgegee, en die Rivierplaas-omnibus is in 1995 heruitgegee. Dit bevat Stories van Rivierplaas, Nuwe stories van Rivierplaas, Stories van Bergplaas en Stories van Ruyswyck.

Benewens die pryse wat aan haar boeke toegeken is, het ander erkennings ook nie agterweë gebly nie. In 1983 is Alba aangewys as een van veertien nuwe verteenwoordigers om in die Mediaraad van die Nuusblad-Persunie te dien; in 1987 het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ’n nuwe kinderboekprys ingestel wat sou bekend staan as die Alba Bouwer-prys vir Kinderliteratuur wat elke drie jaar toegeken sou word; in dieselfde jaar het sy ’n ereburger van Riversdal geword; in 1995 word sy erelid van die Akademie; en ook in 1995 ontvang sy ’n VLV-toekenning; in 1996 het die Universiteit van Port Elizabeth ’n eredoktorsgraad aan haar toegeken; in 1998 het sy die FAK-Prestigeprys ontvang vir haar bydrae tot die Afrikaanse letterkunde. Nadat sy erelidmaatskap van die Akademie ontvang het, het Alba gesê dat dit vir haar ’n sonderlinge eer is en dat vandat sy verneem het van hierdie eer wat haar te beurt geval het, die woorde van ’n Nederlandse gesang uit haar kindertyd heeltyd in haar kop gedraai het: “Verdien ’k sulks, ik sondaar, nee.”

Op Dinsdag 5 Oktober 2010 is Alba oorlede in die aftree-oord Helderberg Village waar sy aangebly het na haar tweede man se dood. Sy het vir jare Alzheimersiekte gehad en het in ’n koma verval. Sy is uit die NG Kerk Riversdal-Wes begrawe. Sy laat ses stiefkinders, 17 kleinkinders en 6 agterkleinkinders agter. Alba de Jager, ’n kleindogter, is vroeër in 2010 oorlede.

Huldeblyke

• Lina Spies: “Ek is dankbaar dat sy stil weg is, want nóú kan ek haar begin onthou. Ek kon nooit besluit vir wie ek die liefste is nie – Alba of Audrey Blignault, maar gelukkig het ek geweet ek hoef nie te kies nie.” (Volksblad, 8 Oktober 2010)
• Jan Hofmeyr, seun: “Die eerste gedagte wat by my opkom as ek aan haar dink, is haar sin vir netheid, eenvoud en haar betroubaarheid. Dit het in alles wat sy gedoen het, na vore gekom. In haar huis, haar voorkoms, haar gesprekke, haar geskrifte, haar voordragte, haar verhouding met mense, selfs haar motor – jaartal ten spyt. Sy was die tweede ma wat ’n gesinstafel op Riversdal en Stilbaai weer warm en vol kon maak.” (Volksblad, 8 Oktober 2010)
• Danie Botha: “Sy is vir my die soort mens vir wie jy onmiddellik agting het. Jy bewonder haar. Jy voel spontaan waardigheid by haar aan, ’n mengeling van nugterheid én verhewenheid.” (Die Burger, 11 Oktober 2010)
• Elize Botha in 2005: “In my leerjaar as kwekeling-joernalis by Die Burger is ek een aand uitgestuur om die Maleierkoorfees in die Kaapstadse stadsaal by te woon. Ek het ’n sitplek in een van die sierlike losies gehad en onder die ander ‘in-sittendes’ was ID du Plessis en Alba Bouwer. Alba was een van die beoordelaars saam met ID du Plessis. En wanneer ek terugkyk, is dit vir my só toepaslik dat ek haar daar sou sien, in die kring van Du Plessis en die leiers in die Maleiergemeenskap, maar ook in 1952: ’n ster in die opkomende vrouejoernalistiek, assistentredakteur van die genre-verskuiwende Sarie (toe nog Sarie Marais) – sjarmante gespreksgenoot, stylvolle verskyning, met daardie kenmerkende oogopslag, die helder, innemende kyk van haar blou oë wat lag en vonkel en opreg belangstel in die een wat sy aankyk. Die towerkrag van Alba se woorde in haar Rivierplaas-boeke, Dirkie van Driekuil, Katrientjie en Abdoltjie het ná 1955 dekades lank lesers oud en jonk gelok om ’n tyd lank ’n Rivierplaas in die Vrystaat, ’n Bergplaas in die Boland, ’n plek genaamd Ruyswyck, Driekuil en die Bo-Kaap, Keerweder en selfs die Goudstad te bewoon. Dit was woorde wat afstande van allerlei soorte kon uitwis. Dit is moontlik om Alba se besonder vindingryke spel met vorm, klank en betekenis van woorde te sien as deel van die vernuwing in die Afrikaanse prosa wat juis in die bakenjaar van 1955 op breër literêre terrein merkbaar begin word het.” (Die Burger, 17 Desember 2005)
• Réna Pretorius in 1995: “Op watter terrein Bouwer ook al diens gelewer het, of steeds lewer, sy kom dwars in die hart lê van elkeen wie se lewe deur haar aangeraak is. Kritici skryf al byna vier dekades waarderend oor die besondere verdienste van Bouwer se kinderboeke as literêre tekste en het veral waardering vir die tydlose tema, die waarde van omgang met mense, alle soorte ewe-mense, en die kosbaarheid wat uit die goeie omgang met ander vloei.” (Die Burger, 24 Junie 2005)
• Lizette Rabe in 1995: “Vir almal wat nie die nimlike/minlike Alba – ‘tannie Alba’ vir die jongeres met dieselfde eerbied as ‘Ta’ Miem’ destyds vir haar – aan die woord by leeskring of vrouekring gesien het nie, het Rykie van Reenen die guns gedoen om ’n keur toesprake saam te stel. En vir diegene wat haar wel ervaar het: in Die lang reis van hart tot hart kry jy die onthou swart op wit. Om die pêrels van wysheid wat die geliefde skrywer en mens so moeiteloos (lyk dit) kan uitdeel, paragraaf vir paragraaf te gaan uitdink. Die pêrels blink met vele fasette. (…) Dáárom: Dankie, tannie Alba! Vir baie blink ure van baie mooi dinge, vir die Storie­trilogie, vir die reis van hart tot hart. En al die paaie tussenin.”
• Leon Coetzee (haar stiefseun) in Maart 2010: “Alba se invloed in my lewe is vandag my grootste bate. Ek dink vandag op haar 90ste verjaardag met groot bewoënheid terug aan die wonderlike jare wat ek gehad het saam met een van die merkwaardigste vroue in Suid-Afrika.” (Die Burger, 16 Maart 2010)
• Hennie Aucamp in Maart 2010: “Wanneer ’n mens ’n galery van onsterflike karakters in die letterkunde ­oproep, sal kinderkarakters in kinder- en jeugboeke ’n plek ­opeis, en dit geld ook die ­Afri­kaanse letterkunde. ’n Mens dink aan die ‘monsters’; aan Brolloks en Bittergal van Langenhoven, aan Water­bobbejaan van Ben Venter. Maar jy dink ook aan die fynsinnige kindergestaltes uit die pen van Alba Bouwer, soos Alie van Rivierplaas en Abdoltjie van die ­Bo-Kaap, wat blywend en ­tydeloos geword het in die her­innering; kortom klassiek. Haar aanvoeling vir woorde en hul toonwaardes, haar onfeilbare sin vir ritme, behoort weer aan die hoë klok gehang te word, in ’n tyd ­waarin onpresiese ­segging die reël en nie die uitsondering nie geword het. Bouwer het in die laaste fase van haar skryfloopbaan oor ‘daar­die ander kind, die ou mens’ – háár woorde – begin skryf, en haar beklemmende ­roman, Die afdraand van die dag is kil, laat geen twyfel oor die beproewinge van oudword en oudwees nie.” (Die Burger, 16 Maart 2010)
• Marina le Roux in Maart 2010: “Haar indrukwek­kende oeuvre sluit in tien oorspronklike kinder- en jeug­boeke. Sy het ook talle kinderboeke uit Engels, Duits en Nederlands in Afrikaans vertaal en verwerk, die bekendste miskien Winnie-die-Poeh (1985). Voorts het Bouwer ook kosbare bydraes gelewer tot tydskrifte en verskeie ­ver­samelbundels.” (Die Burger, 16 Maart 2010)

Een van haar waardevolste geleentheidstukke wat opgeneem is in Die lang reis van hart tot hart is, volgens Elize Botha, “Om ’n boek te maak”. Aan die slot van die stuk het sy gesê: “Die ambag van die boekmaker, die skrywer … is ’n poging om vir die kinders wat nou hier grootword, iets te vertolk en oor te dra van die vreugde van deel hê aan hierdie land met sy baie soorte mense.”

Só sal haar skrywershand ons steeds bly voed, uit die mooi boeke wat sy gemaak het.

Ter herdenking van haar 100ste verjaardag in 2020 word ’n spesiale program gedurende die Woordfees op Stellenbosch aangebied waartydens twee van haar sewe stiefkinders, Leon Coetzee en Jan Hofmeyr, herinneringe aan Alba Bouwer met die gehoor sal deel. ’n Herdruk van die Rivierplaas-omnibus sal ook by die Toyota US Woordfees bekend gestel word.

Publikasies:

As Magriet Coetzee

Alba Bouwer as samesteller

• Afrikaans 100: ’n klein gedenkboek met byskrifte. Kaapstad: Tafelberg, 1975 [ISBN 0624007456 (hb)]
• Goedgeluk: verjaardagalbum. Saam met Audrey Blignault. Kaapstad: Tafelberg, 1988
• MER:  
  • Kom nader: ’n keur uit die werke van MER. Saam met Audrey Blignault. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk, 1965
  • ’n Kosbare erfenis: briewe van MER, 1916–1975. Saam met Anna Rothmann en Rykie van Reenen. Kaapstad: Tafelberg, 1977 [ISBN 0624010562 (hb)]

Alba Bouwer as vertaler

• Augustinus, Aurelius, Heilige Bp van Hippo: Lewende woorde van Augustinus: gedagtes uit sy preke. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers [19-] [ISBN 086991876 (sb)]
• Bamberger, Richard:
  • My eerste groot storieboek. Kaapstad: Tafelberg, 1975 [ISBN 0624006670 (hb)]
  • My groot-groot storieboek. Saam met Linda Rode. Kaapstad: Tafelberg, 1987 [ISBN 0624025535 (hb)]
• Bergengruen, Werner: Die Spaanse roosboom. Kaapstad: Tafelberg, 1946, 1960
• Dejong, Meindert: Perd uit die storm. Kaapstad: Tafelberg, 1971
• Dundas, Dorothy: Die seeverhale van Seepbel. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk, 1957
• Hueck-Dehio, Else: Tippie se liefde. Kaapstad: Tafelberg, 1966
• Hunt, Irene: Die groen pad. Kaapstad: Tafelberg, 1968
• Lennart, Clare:
  • Katinka van Kattesnorstraat. Kaapstad: HAUM, [196-]
  • Rinus die stasiemossie. Kaapstad: HAUM, 1960
• Milne, AA: Winnie-die-Pooh. Kaapstad: Tafelberg, 2007 [ISBN 9780624045335 (sb)]
• Prokofief, Sergei: Pieter en die wolf. Kaapstad: Tafelberg, 1958
• Van Anrooy, Frans: Die seeperdjie. Kaapstad: Kinderpers, 1974 [ISBN 0799500593 (hb)]
• Von Gebhardt, Hertha: Die dogtertjie van êrens. Kaapstad: Tafelberg, 1961

Artikels oor Alba Bouwer op die internet

• Alba Bouwer
• Alba Bouwer
• Alba Bouwer: Doyenne van jeugliteratuur is oorlede
• Alba Bouwer se kop nog propvol stories
• ’n Bietjie meer oor skrywer Alba Bouwer
• Botha, Danie:
  • Alba Bouwer, ’n mens met waardigheid
  • Iemand vir wie ’n mens onmiddellik agting het
  • Verhewenheid, maar met nugterheid
• Botha, Ellize: Alba Bouwer: Baanbreker-skrywer en joernalis
• Breytenbach, Willem: Alba Bouwer word erelid van SA Akademie
• De Vries, Willem: ’n Lewe ryk aan verhale en erkenning
• Erasmus, Elfra: Alba Bouwer skryf nou net briewe
• Nieuwoudt, Una: Dié “storie” vir jonk én oud
• Potgieter, Marelize: Alba Bouwer sterf op 90 ná ’n lang siekte
• Prins, Mike: Reza de Wet herlees Alba Bouwer
• Truter, Suzette: Alba Bouwer, die ander skryfster
• Van Reenen, Rykie: Met Alba se Alie die diep-diep waters in
• Van Vuuren, Helize: Alba Bouwer: onderhoud en oorsig
• Van Zyl, Ia: Alba se “kinderboeke” gee grootmense plesier
• Williams, Ettie: ’n Mens so mooi as haar stories

Artikels deur Alba Bouwer op die internet

• Alba Bouwer vertel hoe sy MER ontmoet het
• Ou Trek-verhaal boei

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Hierdie album is op 2 Maart 2020 bygewerk.

The post Alba Bouwer (1920–2010) appeared first on LitNet.

Die ATKV-Skryfskool van die Noordwes-Universiteit bied van Maandag 1 Junie tot Vrydag 5 Junie 2020 ’n Winterskool vir opkomende fiksieskrywers aan.

Bekende skrywers, toonaangewende uitgewers van Afrikaanse fiksie en personeel van die ATKV-Skryfskool tree as sprekers, werkswinkelaanbieders en groepsessieleiers op. Die skryf van verhale, gedigte en kinder- en jeugboeke staan in 2020 in die kollig. Die werkswinkels in die drie skryfgenres word gelei deur Ingrid Winterbach (verhaalkuns), Bernard Odendaal en Lynthia Julius (digkuns) en Franci Greyling en Fanie Viljoen (kinder- en jeugboeke) – almal ervare, meestal ook bekroonde skrywers.

Foto: Unsplash.com

Hierdie vyfdaggeleentheid is ’n praktiese slypskool vir enigiemand wat verhale, gedigte of kinder- en jeugverhale wil skryf. Dit word aangebied op die Potchefstroomkampus van die Noordwes-Universiteit en die inskrywingsgeld beloop R3 500 per persoon. Dié bedrag dek kursusgeld, asook kostes vir verversings gedurende oggend- en middagteepouses, ’n openingsonthaal op Maandagaand 1 Junie en ’n afsluitingsfunksie op Donderdagaand 4 Junie. Inligting oor ’n beperkte hoeveelheid verblyfplekke langs die Potchefstroomkampus van die NWU is beskikbaar. Skakel Kobie van Aswegen by Kobie.VanAswegen@nwu.ac.za (tel. 018 299 1783) vir meer besonderhede.

Die ATKV-Skryfskool bied, in samewerking met Maroela Media, vanjaar ook ’n KOMPETISIE VIR SKRYFWERK in die genoemde genres aan. Die wenner in elk van die kategorieë (vir ’n kortverhaal, ’n gedig of ’n kort kinder- of jeugverhaal) sal die WINTERSKOOL GRATIS kan bywoon (verblyf geborg deur Maroela Media). Vir meer inligting hieroor, skakel met Kobie van Aswegen.

• Sluitingsdatum vir ontvangs van kompetisie-inskrywings: 6 April 2020.

• INSKRYWINGSVORM

Kom put uit die ervaringskat van bekroondes by dié Winterskool – vir ’n wegspring op jou skrywerspad soos min!

The post Persvrystelling: Winterskool met skryfkompetisie vir opkomende skrywers appeared first on LitNet.

Sêgoed van Danie Botha Na die verskyning van Die Soft Rock Klub: “Die feit dat ek eksplisiet skryf, hang saam met daardie deel van die gay psige om uit te flap – maar dan moet ek dadelik bysê dat hierdie een van die baie stereotipes is wat oor gay mense bestaan. Ondanks die stereotipes bly gay mense uiteindelik almal individue.” Oor die kontroversie rondom Die Soft Rock Klub: “Wat help dit ek probeer myself verdedig? Ek weet waar ek staan met my geloof en hoe ek daaroor voel. En terselfdertyd is ek nie skaam oor die onderwerp van my boek nie.” “Maar die wag vir die resensies is hel. (...) As toneelkritikus het ek my al dikwels in die skoene van die akteurs geplaas, gewonder hoe hulle oor kritiek voel. Miskien die dag gevrees dat ek self aan sulke kritiek en ontleding onderhewig sou wees.” Soek hy nie resensies nie? “Nie slegtes nie! Nee, resensies is ’n noodsaaklike euwel en as redakteur weet ek dis meestal goeie publisiteit net om ’n boek se titel en ’n skrywer se naam in druk te sien. Ek weet watter emosies ek in my boek gesit en waarom ek oor sekere dinge geskryf het. Daardie dinge wil ek met die lesers deel, daarom is ek bang lesers sien dit nie raak nie. Of miskien sien 90 persent dit raak, maar ek hoor dalk net van die resensente wat nie my idees oor die boek deel nie. Miskien sien ek dit op te ’n intieme en persoonlike vlak.” “My lewe is die vak wat ek die beste ken en die helderste oor kon skryf.” Oor die gayterrein (in 2004 aan Deborah Steinmair op LitNet): “Jy sal my nie in 'n gaykroeg of -klub kry nie; ek sterf voor ek fopdos; ek voel my nie tot gaytrotsparades gedrewe nie. Maar ek staan nie veroordelend daarteenoor nie. Jy sal my wel by Adult World se ‘video lounges’ of die minder ‘prissy’ gaystoombaddens aantref. In die ou dae op Sandy Bay en Graaff se Poel. Dis deel van die opwinding van Gay@LitNet: om al hierdie fasette van die gaylewe onder woorde te kry. Ons is in sekere opsigte nes die straights, maar in ander opsigte beslis anders, of vermoedelik anders. En as ons dan in groepsverband optree, kan jy die saligheid van ondersteuning, identifisering en geesgenootskap ervaar. Maar, og, soms kan 'n mens ook baie ‘uit’ voel tussen die klomp. As hulle jou eers met daardie harde visoë aankyk, as jou soort humor in kille stilte ontvang word ...” Weer Deborah Steinmair in 2004: “Jy is kort na die Tweede Wêreldoorlog gebore en het die geboorte van die rekenaar en die wêreldwye web meegemaak, interessante tye voorwaar. In watter eeu sou jy wou leef as jy kon kies?” Danie: “In die jare sestig en sewentig van die twintigste eeu toe ek nog lekker patrioties kon raak met ’n volkslied, landsvlag en die FAK-sangbundel, met geestelike oorgawe na die dienste van die NG Kerk kon gaan, toe dit makliker was om wit, manlik en Afrikaans te wees, sonder die huidige gewetenskwessies en die ontstellende sedelike en politieke toestande. Maar, ja, ek moet terselfdertyd vra vir ’n rekenaar, e-posse en seksvideo’s. En DStv om sawends na Nederland toe te ontsnap.” Watter vier historiese of lewende persone sou hy vir ete wou uitnooi? “Tennessee Williams, Anton Tsjechof, Stef Bos en die bleskop-weervoorspeller op BVN. As van hulle nie kan kom nie: Kenneth Tynan, Lucas Malan of Daniel Hugo.” In 2007: “Ek weet hoe verskriklik dit is vir amateurtoneelspelers om negatiewe kritiek te kry, en my doel is om soveel as moontlik regverdig en omvattend daaroor te skryf. En ek probeer altyd, as ek byvoorbeeld ’n problematiese speler het, om ook iets positiefs oor hom te sê, saam met die negatiewe. My goeie wil is daar.”

Gebore en getoë

Daniel Stephanus Botha (Danie) is op 28 Februarie 1947 naby De Doorns gebore. Hy word groot op ’n plaas in die Brandwachtvallei ten noorde van Worcester as die oudste van drie kinders, met ’n suster Dria en ’n broer Koos – “in verhale figureer suster Dria as Dria, maar broer Koos word Braam, omdat ek sy Jako(bus) vir my toegeëien het in die stories.” Sy ouers is PP du T Botha en Rachel Elizabeth Möller. Hulle is op 11 Mei 1945 getroud.

Danie vertel aan LitNet: “In standerd 2 in die laerskool het ek en Christo Botes al ‘koerante’ geskryf. Aan die einde van standerd vyf het mnr Seekoei van Zyl my opstelboek as voorbeeldboek ingeneem, en hy sou my roman in Croxley-boekies vir ’n uitgewer stuur.

“Ek publiseer ‘lerende’ kinderverhale vanaf my 15de jaar in Die Kerkbode tot 1968. Dis stories uit my eie ervarings of ek vertel stories oor uit ou preekbundels (met bronerkennings) of dramatiseer Bybelgedeeltes. As ek my toepassings nie te eksplisiet genoeg doen nie, klim die kinders se tannie Willa self in. (Vanaf 1994 sou ek ’n tyd lank bydraes lewer vir Die Kerkbode se “Stilhouplek”-rubriek waar dieselfde formaat gevra is: iets uit die alledaagse lewe en dan ’n godsdienstige toepassing.) In 1962 begin ek ’n rubriek vir kinders in die Worcester Standard, maar toe niemand vir ’n wedstryd inskryf nie, word dit summier gestaak!”

Van vroeg af het Danie begeer om “in die openbaar op te tree”. Hy lees voor by die skooldebatsvereniging en speel saam met onder andere Helena Conradie (tans bekend vir haar voordragte op CD’s) in tant Hanna Oosthuizen se Kersboomkonserte in die Erasmusse se plaasskuur.

“In 1962 wou ek ook soos PG du Plessis se Tiemie ‘van geweet wees’ en doen ek gratis diens op Saterdagoggende en in skoolvakansies by die Worcesterse Openbare Biblioteek. Onder leiding van mee Fergusson, Brandt, Anderson en andere doen ek waardevolle ervaring van biblioteekwese en van boeke op. Ek stap dan die ses myl terug plaas toe ná die tyd. Al lesende aan die reisboeke van Elsa Joubert of die Kadet-reeks. Het wel mettertyd ’n fiets gekry.

“Gedurende hierdie tyd neem ek deel aan die SAUK se Jeugprogram: ‘Skrywers van die toekoms’. My vyf minute lange hoorspel Drie uile word uitgesaai en ek skryf geïnspireerd elke week ’n hoorspel vir Morkel van Tonder, maar weens gebrekkige belangstelling van ander skrywers staak Daan Retief die program. Ek het my uitgedaag gevoel om George H Weideman as digter te onttroon. Toe Pieter W Grobbelaar sy kritiek op mý gedig lewer, hoes my oupa en kon ek dit nie hoor nie. (Sien Ensovoort, jaargang 11, 2007 oor Weideman.)

“Teen 1964 plaas Monica Breedt feitlik elke week ’n bespreking van Danie Botha van Russelstraat 75, Worcester (ons posadres) in die SAUK Radiobulletin oor ’n uitgesaaide hoorspel in die rubriek vir sulke luisteraarskritiek.

 “Ek het altyd radio-radio gespeel. Met die opwengrammofoon en ’n voorraad ou Huisvrouens waaruit ek ds Latsky se preke voorgelees het en resepte met herhalings nes Esmé Euvrard in ‘Só maak mens’. Die uitsendings is gedoen vanaf ’n ontruimde buitekleinhuisie. Radio Buitelug was weer ’n stasie waar ek gereeld rondgeloop het en dan optogte beskryf het veral saans as ek deur die hawerland loop om vir ons melk te gaan haal by oom Jan-hulle.  In ’n bloekombos was ’n groot ou staaldrom wat lekker weerklink het vir my dramas wat ek opgemaak het. In ’n ou stal het ek boeke gedramatiseerd voorgelees, met Joey de Koker en Lana Turner as van my spelers.

“Dis in die ou Huisvrouens van tant Rina le Roux dat ek die rubriek vir kinders gelees het. Het nooit geweet dis geskryf deur Audrey Blignault nie. Daarin lees ek toe van Marietjie wat so in die huis konsert gehou het. Toe het ek eers saam met Ouma en Dria saans ‘konsert’ gehou op die gras voor die koeistalle terwyl ons wag vir die vol melkemmers. Gaandeweg het die konserte groter en meer gevorderd geword, byvoorbeeld aan die einde van ’n skoolkwartaal op die punt van ’n stoep waar daar ’n plankgedeelte was. Die gehoor: Oupa, Ouma en Ma. Soms meer. Groot aardigheid om kennisgewings op te sit op die groot sipresbome langs Ouma se rotstuin.

“Uit tant Rina se ou Saries Marais het Ma voorgelees vir ons uit Alba Bouwer se Stories van Rivierplaas. Sondae het Ma uit Josef in Memfis van HJM Redelinghuys gelees. Sy’t pal vir ons saans en soggends uit Herman Scholtemeijer se Die kind se Bybel voorgelees. Ons kon selfs gedeeltes opsê: ‘Dis nog vroeg in die môre, maar die skaapwagter slaap nie meer nie. Hy staan al by sy skaapkraal en roep sy skape een vir een. Aan elkeen het hy ’n naam gegee …’

“Naas Alba Bouwer en WO Kühne se Huppelkind-reeks (wat ek vir ‘Braam’ voorgelees het) had sy styl ’n groot invloed op my. Ma het kleintyd gediggies vir my geleer en ek het selfs aandag getrek in die Voorbereidende Skool daarmee. (‘Mammie is laat/ en Pappie is kwaad/ Die meid het nie opgedaag./ Ek sal my maar was,/ dan vat ek my jas/ en maak net die voordeur oop …’) Sy sou op ’n vakansieoggend ons uit die bed kry met die oopskuif van die venstergordyne en die woorde: Cast the window wider, sonny,/ let me see the veldt,/ rolling grandly to the sunset. Internet sê dis uit ’n gedig van Percival Gibbon, dalk uit 1903. Of Red sky in the morning is the shepherd’s warning; red sky at night the shepherd’s delight. Ouma Botha was ons stiefouma, maar jy sou dit nooit sê nie. By haar het ek Boereoorlogstories gehoor terwyl sy staan en stryk. Vir haar en Oupa wat met ’n kruk en kierie geloop het, het ek soos Josef my drome van die vorige nag vertel, en Oupa het gesê hy kan sien hoe droom ek dit daar by die kombuistafel. En dit was waar! Oupa het vertel van goëlery en spoke. My nefie Niel wat seker so vier jaar ouer as ek was, het my die storie van die drie varkies geleer,” vertel Danie aan LitNet.

Toe Danie in standerd nege was het sy ouers en sy broer en suster na die plaas Alartskraal by Rawsonville getrek waar sy pa plaasbestuurder was by Ernst Stofberg. Danie loseer sy laaste twee jaar op skool aan huis van Theuns en Anneline Botha op Worcester. Hy matrikuleer in 1964 aan die destydse Hoër Jongenskool Worcester.

Op skool het Danie Saterdagoggende en gedurende skoolvakansies gratis by die Openbare Biblioteek op Worcester gewerk en só waardevolle ondervinding opgedoen van die biblioteekwese, asook boek - iets wat hom later in sy loopbaan goed te pas gekom het.

Danie vertel in die reeks "Mense agter boeke" op LitNet aan Jaco Botha dat Pieter W Grobbelaar met sy radiorubriek "By die boekrak" gepoog het om die jongmense aan die letterkunde bekend te stel. Só het hy ’n wedstrydvraag gehad: "Soos: wat was CJ  Langenhoven se skuilnaam? Ek wen die prys; ek kan uit twee boeke kies."

En toe Danie nou die pryswenner is, het hy nie geweet watter boek om te kies nie: "Ken nie boeke nie. Of nee, wag, so ’n maand vantevore het die Kaapse Provinsiale Biblioteekdiens vir Worcester die wonderlikheid van ’n biblioteek vir volwassenes en kinders gebring. Teen daardie tyd het die skoolbiblioteke ook ’n groter toegang tot  boeke beteken. Soos die hartseer storie van Sita  se Bennie-boet. Ons twee was albei kunsterig met ’n boer vir ’n pa, ’n man wat in die sweet van sy aanskyn ons kos kombuis toe gebring het en wat nie reggekom het met aansitterige seuns nie. Vir hom was sulke seuns 'trassies'. My eie storie oor so iets staan in Die Soft Rock Klub (Tafelberg, 1995).

"My tweede versoek vir die prys is Die Ark van Margot Benary, wat ek pas by die nuwe kinderbiblioteek uitgeneem het; Hanna Hoekstra het dit uit Duits vir JL van Schaik se Libri-reeks van klassieke jeugboeke vertaal. En my eerste keuse kom vermoedelik uit juffrou Berta se lys: N P van Wyk Louw se Lojale verset.  Pieter W Grobbelaar het sy gehoor gekén en Die Ark was die wenboek. Dit staan al jare lank naby die rak met my eie  publikasies. Voorin ’n strokie van die SAUK  wat getuig dat ek die prys gewen het."

Hy vertel verder aan Jaco Botha dat hy in sy jeug ook die Afrikaanse letterkunde help versorg het: "Daar het ‘n sepiakleurige bylaag in die Naweekpos verskyn. Ek kon nog nie in my geliefde NALN in Bloemfontein vasstel wie dit saamgestel het nie. Ek vermoed dit was die geestesskepping van Berta Smit, toe ’n redaksielid daar. Per bladsy ’n foto van die skrywer, ’n bibliografie en enkele gedagtes oor sy of haar werk. By Radio Opelug het ek Tsjaikofski se 'Suikerfee-valse' as kenwysie gespeel (omdat dit van die min ernstige musiek op plate was tussen die Gene Autries en Chris Blignauts in ons huis). Dan het ek, sê maar, iets oor GH Franz voorgelees. Ek het ook uittreksels uit Afrikaanse dramas opgevoer. Tussen twee damme het waterslote geloop. Naby die koeistalle het die water oor ’n rots gestort. Naby hierdie 'waterval' sit ek en lees uit ‘n bloemlesing deur DF Malherbe.  Ek lees almal se rolle en maak 'byklanke' met skeppe water. Dis eintlik ook agtergrondmusiek vir byvoorbeeld Malherbe se Koringboere."

Verdere studie en werk

Ná skool gaan verrig Danie nege maande militêre diens op Oudtshoorn en Grahamstad (waaroor hy nog moet skryf). In die kapelaanskantoor op Grahamstad het hy nog van sy Kerkbode-stories geskryf. Ná sy militêre diens gaan werk hy as toesighouer by die sagtevrugte-fabriek op Worcester.

In Februarie 1966 begin hy werk in die Sentrale Naslaanafdeling van die Kaapse Provinsiale Biblioteekdiens in Kaapstad. Vanaf 1967 tot 1970 studeer hy aan die Universiteit Stellenbosch en behaal sy BA Honneursgraad in Afrikaans-Nederlands. Gedurende hierdie tyd bly hy steeds in diens van die Biblioteekdiens en werk vakansietye daar, terwyl hy jaarliks studieverlof neem.

Op grond van sy gedigte wat hy gedurende dié tyd geskryf het, en nie as gevolg van akademiese prestasies nie (sy eie woorde!), word hy lid van DJ Opperman se Letterkundige Laboratorium en dien hy in die redaksie van Die Matie as deel van die kunsredaksie saam met mense soos Fanie Olivier en Etienne Britz. Hy stig in 1970 saam met Fanie Olivier die letterkundige blad Penseel. Hy vertaal en verwerk Bernard Gilbert se Eldorado vir die radio; dit word op 4 Oktober 1967 uitgesaai met Wena Naudé in die hoofrol en Roelf Jacobs as regisseur.

Danie vertel dat hy as “ou man” op universiteit aangekom het in die koshuis Helderberg as gevolg van sy diensplig en die jaar se werk in “die bose stad” by die Biblioteekdiens. “Ek was steeds baie introvert, ernstig, godsdienstig. Maar veral vanaf my tweede jaar (1968) het ek in ’n mate meer ontspanne geraak, met my redakteurskap van die koshuiskoerant Die Bergkuiken (elke jaar moes die eerstejaars deelneem aan ’n militaristiese seremonie wanneer ek die eerste uitgawe van die jaar aan die inwonende hoof en die primarius oorhandig het), Burger-aflewering in die kamers soggends (o, wat moes ek nie soms aanskou en ruik nie!), kunsredaksielid van Die Matie, ensovoorts.Saam met Jan Ungerer (nou dominee op Worcester) stemmige agtergrondsmusiek opgestel vir die Sondagmiddagete, en toe sluit ons in ’n manskoshuis so waar The Sound of Music in. ’n Gekreun, dan luide protes.”

Vir die eerste keer in sy lewe het Danie ware geesgenote gevind onder die tokkelokke (hy was egter skaam om vir hulle te wys dat hy die klankbaan van The Graduate gekoop het met die omslag waarop Miesies Robinson so been wys vir die belustigde Dustin Hoffman), die dramastudente en mede-Afrikaans-Nederlandsers en Bybelkundiges. “Dit was die tyd dat ek waagmoedig was om DJ Opperman se Edms Bpk, wat so pas verskyn het, te resenseer in Die Matie … Hy stap verby ’n seminaarkamer waar ek sit en wag vir klas, draai om en sê: ‘Baie dankie vir die bespreking.’ Ek het dit nie as sarkasties ervaar nie.

“Dit was ’n tyd van agnostiese gedagtes. Van alleen sit in die donker in die gemeenskapsaal by die platespeler en luister na Gluck se ‘Reis van die Geluksalige Siele’, opkyk na die sterre deur die venster en wonder oor selfmoord. Tydens die wintervakansie in die Kaap het ek ’n homoseksuele ervaring met ’n ouer man gehad. Terug op Stellenbosch het dit tot erotiese onrus én verdere seksuele avonture gelei. In my klerekas was daar ’n voorraad Modern Adonisse wat handig was die naweke as ou kamermaat Daan Wium huis toe is, of as ek laatnag verskuil was agter ’n boekrak langs my bed. In my derdejaar ‘pomp’ ek vir ‘huiskom’. Die dag van die verkiesing besef ek dat die eerste ding wat die manne doen wanneer jy inkom, is om jou klerekas te kom omkeer. Hulle sou wéét. Ek het my hulpmiddels na die vullisdromme agter die wasgoedtannies se kamers geneem en dit daarin verbrand. Ek is nie verkies nie.”

Vanaf 1971 tot Junie 1972 is Danie voltyds Afrikaanse boeke-keurder vir die Kaapse Provinsiale Biblioteekdiens en dien hy ook in die redaksie van Die Kaapse Bibliotekaris, die Biblioteekdiens se kwartaallikse (toe maandelikse) mondstuk. Hy skryf gereeld artikels oor Afrikaanse skrywers, onder andere Berta Smit, Alba Bouwer en Audrey Blignault, en dít besorg aan hom die pos van redakteur: fiksie by Tafelberg-Uitgewers in Augustus 1972.

Gedurende die jare 1972 tot 1986 is Danie baie aktief by die NG Kerk betrokke. Hy gee katkisasie sedert sy aanneming, is bestuurslid van die KJV/KJA by die Groote Kerk, en redakteur van die vereniging se Die Blaadjie. Hy is ook diaken en later ouderling. Hy woon as alleenlopende in Kaapstad in 1966 en toe weer van 1971 tot Desember 2006 toe hy hom in Fontaine Bleau-aftree-oord in Welgelegen, Parow gevestig het. (Uitgehaal dat hy lid van die Akademie geword het)

Danie is in Augustus 1972 aangestel as redakteur by Tafelberg-Uitgewers. Enkele jare was hy ook redakteur van kinder- en jeugboeke. Dit het ’n soort spesialisasie geverg wat uitdagings gebied het. Sedert die 1980’s is hy terug by fiksie en word hy senior redakteur aldaar. Tot sy aftrede in Maart 2000 het hy as fiksieredakteur alle genres van die letterkunde hanteer en gespesialiseer in literêre kritiek, skrywersbiografieë, bloemlesings, dramas, kortkuns en gayliteratuur. Ná sy aftrede was hy nog by Tafelberg betrokke en het hy onder andere boeke vir Homeros, die afdeling vir gay skrywers, hanteer.

Danie vertel as volg aan LitNet oor sy jare as redakteur by Tafelberg-Uitgewers: “Ek het die werk van ’n boekeredakteur onder Berta Smit geleer. Sy het diplomasie, hoflikheid en lojaliteit by my ingeskerp. Hoe jy die vertroue van ’n skrywer moet verdien en dit behou. By haar erns en Christenskap het ek aansluiting gevind, wil byna sê dat ek iets van my ma by haar teruggevind het. Met verloop van tyd het ek tog maar soms krities teenoor haar geraak. Ek glo sy was absoluut die regte persoon op die regte plek op die regte tyd. Daar was aanslae van sensuur en sy het met skryfleiding en redigering dit help voorkom. Sy sou vyfuur in die oggend opstaan om ’n verdediging van Hennie Aucamp se Wolwedans op te stel sodat ons hoofbestuurder JD Pretorius iets het om die hoër gesag se aanklagte te besweer. Ná ’n middagete met genoeg wyn sou sy vir ons versamelde redakteurs eers Shakespeare opsê.

“Van die aangenaamste tye as fiksieredakteur het ek saam met Charles Fryer onder George Louw beleef. George - geordend, menslik. Hy het vir Tafelberg ’n groot guns bewys toe hy, met sy ervaring as verhaleredakteur by Die Huisgenoot, vir Ena Murray begin uitgee het. Dit was die begin van ’n suksesgeskiedenis wat tot vandag toe voortduur, selfs noudat Ena oorlede is. Hy het as afgetredene nog met haar gewerk. Dit was vir my ook baie bevredigend om haar romans te redigeer. Sy het die boeiendheid in haar verhale wat ’n mens dan met jou redigering net helderder maak. Met George se reputasie as digter en dramaturg het hy ook die vertroue van die skrywers gehad. Ek het eenkeer met die Akademiespelers ’n spellesing gedoen van sy onopgevoerde drama Komete – ’n gesinsdrama met dramatiese ironie wat nie maklik elders so lank volgehou word nie. Vandat ek in Panorama-Welgelegen woon, naby hom en Dorette, is ons huisvriende.

“Die langste het ek onder Charles Fryer as afdelingshoof gewerk. Hy en sy vrou, Loreinne, en hulle kinders en kleinkinders is ’n begrip in my lewe: die Fryers. Deur die jare het hulle my baie hulp gegee om praktiese dinge in my lewe reg te kry. Ek en Charles ken mekaar sedert 1967 toe ek as eerstejaar reg langs hom as senior aan die Helderbergse koshuisetenstafel moes sit. Hy was die agbare assistent van DJ Opperman, ’n vertrouensposisie wat hy in sy Tafelbergjare volgehou het. By Tafelberg het ek en hy tonne sakke sout verorber, koppe gestamp. Ons letterkundige smaak en oordeel het egter dikwels ooreengestem. Hy het my ook geleer om meer waagsaam te wees, meer ‘hekke oop te maak’. Dit het hý gedoen toe hy Die Soft Rock Klub geredigeer het, soms berooid in my deur met ’n vraag kom staan het. Hy het die vermoë gehad om my as Gato (die kat in Pinokkio) se siel uit te trek. (Ek en hy was berug daarvoor om byname te gee. Met sy kennis van films het hy my tot Orson Welles en Marlon Brando gedoop.) Hy kon vanoggend agtuur met ’n grappie begin en teen die aand nog steeds voortborduur. Ons het ’n liefde vir die toneel (hy had opleiding onder Fred Engelen) gedeel en was saam op die Fleur du Cap-toneelpryspaneel.

“Petra Grütter (Müller) het met haar keuring en skryfleiding baie manuskripte reggekry voordat ons met die stiplees kon begin. Ek sal nooit vergeet hoe sy die slot van Etienne van Heerden se Toorberg met die uiterste oordeelkundigheid so ’n letterkundige hoogtepunt gemaak het. Ek kon met vertroue verder werk. Ai, haar stories, haar Boeregrappe wat reguit na my dagboek gegaan het. Toe dit in 1985 nag vir my siel geword het weens uitbranding het sy my in my depressie ondersteun. ‘Erken dat dit nou sleg met jou gaan, onthou hoe wonderlik dit vroeër was, en weet dat dit weer so sal word.’

“Met Louise Steyn (innoverende hoof van kinder- en jeugboeke) het ek ook ’n lang pad saamgekom. Ai, die vrou wat my so kon dwing tot noukeurige denke en veral volledige formulerings van my gedagtes. Ons het saam by Fiksie gewerk en nadat sy afgetree het en vryskut-taalpraktisyn was, het ons mekaar gereeld gekonsulteer. Dikwels was sy al chauffeur-cum-metgesel vir my na die teater.

“Die jare sewentig en tagtig sal vir my die Goue Jare van Tafelberg-Uitgewers bly – die ‘regeringstyd’ van die ‘verligte despoot’ en groot kultuurmens, Danie van Niekerk.

“Toe ek in 2000 met vervroegde aftrede gegaan het, het hoofbestuurder Hannes van Zyl belowe dat Tafelberg nie bande met my sal verbreek nie. Hulle en Human & Rousseau het my konstant besig gehou met projekte; soms het dit amper te veel geraak! Die een wat my die meeste werk gegee het, is Riana Barnard (alias Sussie). Ons twee het deur twee uitgawes van Groot Verseboek geswoeg; teen halftien in die aand hou dié slim entjie mens nog steeds kop! Sy het my twee versamelbundels laat saamstel: PH Nortje se Op ’n hoë noot en Fanus Rautenbach se Tien uit tien. Sy het ’n paar maal as ‘mevrou Botha’ by funksies opgedaag! By Human & Rousseau het Alida Potgieter en Janita Holtzhausen vir my keuring en redigering gegee. Janita het geweet ek hou daarvan om met bundels humorverhale te werk. Van Nico Nel en Uys van der Hoven, Piet Swanepoel en Sarel Pieterse wat helaas oorlede is voor sy debuut met Boerumoer.

“Ek diskrimineer nou teen talle kollegas wat ek nie hier dek nie. (Ag, julle weet wat ek bedoel!) Daar’s Maja van Zyl, Ettie Williams, Frederik de Jager, Madaleine du Plessis, Gerda Pretorius, Jürgen Fomm, Johan Steyn, Anton Swanepoel, Klaas Steytler, Lenie Coetzee, Tonie Roux, Erne Potgieter, Anna Jonker, Denise Ohlsen, Jana Luther, Vinkie Hofmeyr, Linda Vicquery, Bobby Fourie, Nonna Weideman, Annari van der Merwe, Hugo Truter, en heelwat ander.

“En ek kan helaas ook nie verwys na al die skrywers en administratiewe dames en here met wie ek saam gewerk het nie.

“Ek is trots op die debuterendes wat ek vir Tafelberg hanteer het. Daar’s dié waarvan ek net ’n eerste boek geredigeer het: Deon Meyer, Koos Prinsloo, Charl-Pierre Naudé, Charles J Fourie, Ronel de Goede, Emile Joubert. Van ander het ek meer hanteer: François Bloemhof, Elias P Nel, François Loots, Deon Opperman, Zuretha Roos, Robert Young, Wium van Zyl, Alsoon Wessels, Annemarie Coetzer, Elza Rademeyer, Leon van Nierop, Marlee Tesselaar, Mariël le Roux, ensovoorts.

“Ek het met verskeie van JC Kannemeyer se skrywersbiografieë gewerk. Dit was dan ook geestesverrykende ervarings om voor of ná die boek se verskyning op sy en Wium van Zyl se literêre toer na die betrokke skrywer se wêreld te gaan. Heerlik om net agteroor te sit en te luister hoe ‘oom Joon’ (ek is ‘Kommandant’ en Wium ‘Troep’) sy geweldige hoeveelheid kultuurhistoriese en ander inligting oordra. Om nie te praat van die toepaslike musiek wat gespeel word en al die ‘gastronomiese’ (John se geliefkoosde woord) vreugdes op pad nie. Twee keer het John ons ook na die Lae Lande geneem. Deur John het ek op plekke gekom waar ek as iemand wat nie motor bestuur nie, nooit sou kom nie. My samewerking met prof Kannemeyer het begin met sy samestelling van C Louis Leipoldt se versamelde poësie. Toe ek my oorgehaal vir die redigering verklaar, laat hy my dadelik verstaan daar word nie aan Leipoldt gesub nie!? Hy het dan juis al soveel aantekeninge oor byvoorbeeld al die variante gelewer. John het my ’n keer of wat probeer werf as navorsingsassistent, iets wat ek enorm graag sou wou doen, maar om dit met my Tafelberg-werk te kombineer, was ’n onmoontlikheid.

“Vir JC Steyn het ek eers gehelp met die geskiedskrywing oor Tafelberg-Uitgewers, en toe was daar Van Wyk Louw deel 1 en 2 (nadat ek vroeër met Louw se versamelde prosa en poësie gewerk het). Daar is nogal druk van uitgewerskant op my geplaas om die redigering gou klaar te kry, maar dit was sulke intrigerende stof, prof Jaap se werk so goed dat ek dit nie as stresvol ervaar het nie. Toe ek een aand laat van die kantoor is ná redigering van ’n gedeelte oor die aard van poësie, is ek in Kerkstraat aangerand en beroof deur jong seuns in vaalgeel klere. Hennie Aucamp het my essay daaroor in Die Kerkbode (‘Stilhouplek’) hoog aangeslaan. Ek was ook bevoorreg om Jaap se MER-biografie en sy outobiografie Sonkyker te hanteer. Dis nog een van die genoeglikhede van Bloemfontein (naas werkery in NALN – sien later): ’n kuier saam met Jaap. Ons het ontdek dat ons ’n bewondering vir die Nederlandse en Belgiese televisie deel, veral ’n Gentse polisiereeks, Flikken. Met biografiese werk skep ek ’n aartsbehae daarin om elke liewe aanhaling te kontroleer. Doen dit ook in ander genres.

“Hennie Aucamp. Eers was hy Berta Smit en Charles Fryer se skrywer, maar vanaf Papawerwyn het ons baie, baie saamgewerk: bloemlesings, dagboeke, kortkuns, gedigte, literêre teorie, artikels vir Gay@LitNet. Hy is ook ’n onverdrote aanmoediger. Maak voorstelle vir boeke. Hy wil hê ek moet dié boek oor Worcester skryf, het al ’n bandontwerp daarvoor uitgekies. By hom kry ek die regte uitspraak van name en ander woorde. ’n Ensiklopedie van kuns en kultuur. ’n Boekesteet.

“Met PH Nortje se jeugverhale uit die Baviaanskloof het ek grootgeword. Ek kon as plaasseun my daarmee vereenselwig. Vir die eerste keer lees ek stories wat die plaaslewe uitbeeld soos ek dit ervaar: as nie heeltemal so romanties en wonderlik nie. Van my eerste boeke wat ek by Tafelberg geredigeer het was sy bundels humorsketse, en dit het ’n instelling geword. Ek het al sy werk vir volwassenes hanteer, en redakteurs soos Louise Steyn en Suzette Kotze-Myburgh sy jeugboeke. Eintlik is ons ervaringswêrelde baie verskillend. Hy is die gesins- en onderwysman. Ek kon as enkelloper huislikheid vind in sy vertellings, en sy behoudende waardesisteem bewonder. Toe Die Soft Rock Klub verskyn, het hy in enkele woorde laat verstaan hy aanvaar my gayheid. Dit het baie vir my beteken. Dit was vir my aangenaam om reeds twee keurbundels uit sy werk saam te stel.

“Engela Linde/Van Rooyen. Die laaste roman waarmee ons saamgewerk het en wat ek hoog aanslaan, was Vuur op die horison. Daar was talle ander. Dit was ook ’n voorreg om mee te werk aan die outobiografiese Met ’n eie siekspens. Sy is deur al die jare baie meelewend. Ek sal haar reaksie kry op my radiowerk, op ’n publikasie. Die toppunt was toe ek destyds in die Kerkbode-rubriek beskryf het hoe ’n seuntjie in die World of Birds by Houtbaai vrede had met die uile, maar eerder besorg was oor die psoriase op my elmboog; nie te lank nie, of ek kry ’n teer-middel in die pos van Engela. Haar kleindogter verjaar saam met my; dit laat oom Danie gelukwense met ’n familie hadidas stuur.

“Riana Scheepers het by ’n lemoenboom voor haar Seepuntse huis terstond besluit ek sal haar redakteur word. Van Dulle Griet tot haar verwerkte verhandeling oor Koos Prinsloo, ensovoorts. (Haar seun was by my in die katkisasieklas. As Adriaan Meyer maak hy jare later toe vir my en vir haar onder ons eie name karakters in sy bekroonde drama Prinsloo Versus.) In ’n stadium was ons kollegas by Tafelberg. In die tyd toe sy en Daniel Hugo nog ‘Abelard’ en ‘Héloïse’ was, neem hulle my saam op my allereerste oorsese reis: na die Lae Lande. Om haar bekroning met die Eugène Marais-prys te kon bywoon, koop ek my eerste aandpak. As sy sê ons gaan haar boek in Natal bekendstel, dan pák ek my tas; sê nie nee nie. Sien dan vir die eerste keer Durban én haar ma se feetjiestuin in Pietermaritzburg. Stormagtige tye met haar beleef, maar ook soveel weldadige menslikheid.

“My en Daniel Hugo se samewerking het lag-lag begin. ’n Dag lank het ons deur sy keuse vir Speelse Verse gewerk en net dié deurgelaat waarvoor ons ten minste ’n grinnik kon oproep. Daarna sou digbundels volg. Ai, hy was ’n vriend vir my gewees daar in ons jonger jare. Wat van die aande by André le Roux-hulle as hy skielik buitekant teen Schotschekloof ’n huilroep uit sou stuur? Met hom het ek leer kroeë besoek (en redelik vinnig afgeleer). As hy op ’n dag verveeld raak by die Seepuntse radiostasie, bel hy en moet ek hom eers vermaak met my geselskap. En altyd, dan en wanneer ons soms die pad vat êrens heen, het ek getwyfel of ek werklik sinvol met hom kan saampraat. Hy het my kanse gegee vir radio-onderhoude met skrywers. Dis ’n ou wie se vriendskap ek deesdae kwaai mis.

“Ek was bevoorreg om met Koos Prinsloo se debuut te werk. Ná Jonkmanskas was saamwerk weens allerlei omstandighede nie weer moontlik nie, maar ons het kontak behou. Hy had waardering vir my briewe. Ander s’n kom so uitgeknip voor vir nog ’n artikel in Tydskrif vir Letterkunde, maar myne was op hóm toegespits, het hy geskryf. Hy het my allereerste gayverhaal, ‘Jasper’, in Stet geplaas. Ek sou die laaste radio-onderhoud met hom voer. Sy Slagplaas het my baie ontstem. Ek onthou hoe ek sommer net laatmiddag die strate ingevaar het en gehoop het ’n seksuele kontak besweer my deurmekaarheid. Dit was tevergeefs. In Adriaan Meyer se drama vertel ek van hoe ek en Koos op ’n weeïge dag van wind in ’n Johannesburge restaurant sit en tob het oor ons wanverhoudings met ons pa’s. En meteens word ons bewus ons word omring met ballonne en vrolike gesinnetjies, want dis Vadersdag.

“’n Paar jaar lank was Ina Rousseau my buurvrou oorkant die straat. Vanaf my balkon kon ek afkyk op haar agterplaas en haar daar sien, besig met haar ‘asvaal’ takies. Ek was net die redakteur van haar (enigste) bundel kortverhale, Soutsjokolade, en van ’n vertaalde kinderboek. Het ’n groot bewondering vir haar poësie. Ons het hoofsaaklik oor die telefoon gekuier, ook later toe ek weggetrek het in 1994; Sondagmiddae het ek wel haar oë en gryse hare bo die tuinmuur gesien wanneer ek die naweek se koerante vir haar neem. Sy had die gewoonte om vinnig deur ’n koerant te kyk en dit dan op die stapel te sit vir latere sorgvuldiger lees. Daarom het ek nie ’n onmiddellike reaksie op my joernalistiek verwag nie, maar as dit dae later gekom het, was dit gewoonlik gul en bemoedigend. Deur my resensies het sy glo teater toe gegaan. (Ander digters wat waardering vir my toneelresensies gegee het, was Merwe Scholtz en MM Walters.)

“In my vryskutjare het ek al ure en maande bestee aan die werk van Annelie Botes. Die jongste Thula-thula en die outobiografiese Tabernakel. O, kan die suster dramaties en emosioneeeeel raak! Dan kry ek dit reg om haar tot besinning te bring en aanvaar sy my voorstelle. Ons hanteer mekaar met vertroue en kan ons ook oorgee aan jillery soos blyk uit ons name vir mekaar. Sy noem haarself Bassontjie, Moeder van Gertruida, Die klein Olifantjie, Lietjie wat spot met die oom en aspris in 20 pt tik ter wille van sy swak oë, Ossewania of Skinderbek van die Baai. Sy noem vir my Madala, Ouderling, Oupoot, Chuck Botha, Oom Dén, wyse man van tale, Mister Diebie. Ek noem haar Liefste Annalieee, Doggie, Godekindjie of Annelietjie. Soms is ons AB en DB.

“My jongste witbroodjie is Mariël le Roux. Sy en haar man, Jean, wat lank op Hermanus gewoon het en tans naby Durbanville, het in dieselfde jare as ek op Worcester grootgeword. Haar eerste boek, Wilhelmina, kampkind op Java, wat ek vir Protea Boekhuis geredigeer het, was vir my die openbarende verhaal oor ’n buurtannie uit my jeugjare in die Brandwachtvallei. Ons het geweet sy’s van Nederland, maar nie dat sy in ’n Javaanse krygsgevangenekamp haar jeug deurgebring het nie. Met Mariël se tweede, Die naamlose (bekroon), is ons ook op Worcester en op plase aan die suidekant van die dorp langs die Breërivier. Ná al die jare lees ek steeds met bewondering hoe kreatief ’n skrywer reageer op die redakteur se vrae oor ’n onduidelikheid, ’n logika- of konsekwentheidsfout, ’n lomp sinskonstruksie, ensovoorts. Jy as redakteur maak dikwels ’n voorstel, maar joune is net nie so sprekend en prikkelend soos die skrywer se verandering nie. Mariël sal byvoorbeeld ook deur die hele manuskrip werk en soortgelyke helder wysigings aanbring.” 

In 1981 word Danie se kinderboek Uil in die pad gepubliseer. Die hoofkarakter, Jako, is nie eintlik ’n bang seun nie. Hy hou daarvan om alleen in die bos en by die dam te speel. "Maar die skrik vir die uil dié dag was só groot dat hy nooit weer in daardie Engelse boek na die uilprent wou blaai nie. En as hy alleen deur die bloekombos stap, loop hy stadig en kyk stip, want as hy net betyds die uil kon sien, sou dit miskien nie so erg wees nie," skryf Reinette de Villiers vir Skrywers en boeke.

“Die Uil in die pad is ’n verhaal van ’n seuntjie wat sy vrees vir ’n uil moet verwerk. Danie Botha maak sy debuut met hierdie fraai verhaal waarin hy ’n sensitiewe beskrywing gee van die kindergemoed. Die verhaal word deurgaans vanuit die kind se perspektief vertel en nooit word die verteller een of ander alwetende allesverstanende grootmens nie. Ons sien die grootmense soos Jako hulle sien – Mamma met haar veilige voorskoot en Oupa, die kierieman, wat net drie maal op die vloer tok om Ouma, die kleremaakster koffiemaakster te laat word. Jako se vrees vir die uil word as ’t ware verteenwoordigend van elke mens se persoonlike vrees of probleem, iets wat hy net moet verwerk.”

Vir Joan Kruger (Transvaler, 15 Februarie 1982) is dit ’n sensitiewe juweel van ’n verhaal "met sy suiwer uitbeelding van stemming en gevoel en mooi illustrasies". Jeanne Goosen (Hoofstad, 10 Mei 1982) het sekere voorbehoude gehad, maar die skeppende taal en "sobere" manier van vertel is baie goed. En omdat die storie die leser laat nadink, maak dit Uil in die pad ’n boek met verdienste. Ook skakel Alida Bothma se illustrasies baie mooi by die verhaal in

Oor Homeros laat Danie hom as volg uit: “Teen 1998–1999 was die gonswoord ter wille van finansiële oorlewing ‘nis-bemarking’ by Tafelberg. Ek het op ’n middag ’n helder inspirasiebeeld gekry oor ’n afdeling vir gays in alle, alle genres. Maar van die begin af is ek helaas gewaarsku om versigtig en min uit te gee; dit moet ‘onder die kombers’ gebeur uit vrees vir teenstand van die hetero’s. En toe van die grootste boekhandelgroepe die gayboeke te gevaarlik beskou vir hulle gesinsgeoriënteerde boekwinkels, was die gevaartekens dadelik daar. Omdat daar nie ’n verskeidenheid genres gepubliseer is nie, is daar byvoorbeeld hoë literêre waardes van elke publikasie verwag wat onregverdig was. Later het ek ook met vervroegde aftrede gegaan omdat daar naas redakteur wees, ook verwag is dat ek buite my aanleg moes gaan en finansiële bestuur moes doen. Die afdeling het toe doodgeloop.”

Danie het nog altyd ’n besondere belangstelling in die toneel gehad en hy speel toneel vanaf 1972 tot 1973 vir die Groote Kerk KJA (As ons twee eers getroud is, Gerhard J Beukes) en die Teubes Prinsloo-toneelgeselskap (Ai tog, die vroumense!, Joan Retief). In 1976 verwerf hy ’n lisensiaat in voordrag en dramakuns aan die Akademie van Dramakuns (ADK) in Kaapstad, en is ook dosent daar tot 1986.

In dié tyd is hy sameroeper van die afdeling vir senior voordrag by die Kaapse Eisteddfod. As ADK-student is hy Cordenbois in Die geldpot (Eugène Labiche; vertaler Chris Lombard) en generaal Alonso in Dagboek van ’n soldaat (NP Van Wyk Louw) vir die Universiteit van Kaapstad se onderwysdepartement. Vir BAT is hy die Pottebakker in Montserrat (Emmanuel Roblés; vertaler Bartho Smit, 1977).

As stigterslid, voorsitter en speler van die intussen heengegane toneelgroep die Akademiespelers was hy betrokke by talle produksies in Die Kamer en op toer vanaf 1978 tot 1986. Daar was kinderproduksies soos Die kat kom weer (Truida Louw; die Koning, 1978), Lappies die Lappiesmous (Aad Greidanus; vertaler Wilma Stockenström; Alfons de Dikkerd, 1981) en Oom Dinges se poppewinkel (Conrad Seiler; vertaler Roy Niemann; Oom Dinges, 1982). Stukke vir volwassenes sluit in Moord! Moord! (Kenneth Lillington; vertaler Pieter Grobbelaar; Charles Popham, 1978), Ons hou konsert (Melt Brink en Robert Mohr; die dominee, 1982); hy skryf die skets Kantoormoles vir Gerard Scholtz se kabaret Laat ons nie praat nie (Oktober 1982), Eskoriaal (Michel de Ghelderode; vertaler André P Brink; die Koning),Mariken van Nijmegen (vertaler Rob Antonissen; die Pous), Karnaval ( Pieter-Dirk Uys; Boytjie, 1983), Doflig  (Patrick Hamilton; vertaler Marie de Kock; speurder Rough, 1983), Graf vir ’n graaf (Esta Steyn; Majoor, 1983), Bitter lied van die somer (Dick Findlay; sersant Piet Venter, 1984), T in die Blou Kamer (Mikro, Bensen, 1985) en Ek onthou vir Mamma (John van Druten; vertaler Fred le Roux; oom Chris, 1990).

Vir BAT was hy regisseur van Graf vir ’n graaf (Esta Steyn, 1986), Die lawwe lyk (Esta Steyn, 1987) en Die spook van Verlatenfontein (FW Boonzaier; musiek en lirieke François Bloemhof, 1992). Vir PAT: Ons dorp (Thorton Wilder; vertaler Fred le Roux, 1987) en Voëlvry (verkort; DJ Opperman, 1988). Vir die Akademiespelers: Die verminktes (Bartho Smit, 1980), Liebelei (Arthur Schnitzler; vertaler Karel Schoeman, 1986) en Komete (George Louw, 1986).

In 1975 is hy Faan in die eerste opvoering van Wilma Stockenström se Die laaste middagmaal onder Limpie Basson se regie in die Buiteruimte.

As radiospeler was Danie Botha vanaf 1977 byvoorbeeld huilende skurke in Springbokradio-vervolgverhale, bedremmelde mannetjies in Suzanne van Wijk se radioteaters, of ’n komiese gesinsman in Die ABC van buurmanskap vir Pierre Louw. Hy voer onderhoude met skrywers vir Daniel Hugo en Nic Swanepoel se programme en doen die volgende radioverwerkings: Eldorado (Bernard Gilbert, 1966), My spook-ontmoeting op die En-See-See (CJ Langenhoven, 1998) en Om ’n man te koop, Die harde klippe, Jy ken nie vir Pa nie en Die Woensdagmiddag van mevrou Retief (Dalene Matthee, 2009) vir Radioteater.

In 1998 het hy weer in radiohoorspele begin optree, tot 2006. In 2007, 2009 en 2010 is hy ’n beoordelaar van die Sanlam/rsg-hoorspelwedstryd. In 2009 en 2010 stel hy drie Vers en klank-programme op en bied dit aan vir rsg (Margot Luyt). Vanaf Maart 2002 is hy een van die aanbieders van die kultuurprogram Kaapse Dagboek op Fine Music Radio in Kaapstad en bevorder hy Afrikaanse teater en musiek daarin.

Kerneels Breytenbach vra Danie in 1986 om toneelresensies vir Die Burger te skryf en hy doen dit aanvanklik as Christo Behrens weens sy verbintenis met die Akademiespelers, totdat ’n kunsbladredakteur sy regte naam per abuis gebruik het en hy teen daardie tyd uit die vereniging bedank het. Sy spesialiteit was studente- en amateurwerk.

Danie geniet veral die navorsing; die voortdurende uitdaging om die opvoering helder te beskryf – alles wat gebeur as vorm van geskiedskrywing, en om dit binne 500 woorde te doen.

Hy skryf ook boekbesprekings (hoofsaaklik van toneelboeke), artikels oor skrywers, en huldigings van akteurs, kollegas en skrywers. Dit was ook iets wat hy werklik geniet het, byvoorbeeld van PH Nortje, Minnie Postma, Berta Smit, Barrie Hough, Jill Fletcher, Albert Lintveldt, Louise Steyn en talle ander. Hy lewer ook in die openbaar huldigings oor Hennie Aucamp, Marzanne le Roux van der Boon, Pieter Fourie en ander.

Danie was ook lid van die beoordelaarspaneel vir die Fleur du Cap-toneelpryse van Distell van 1987 tot Februarie 2008, en in 2004 ontvang hy erelidmaatskap van die Masque-teater in Muizenberg vir bevordering van amateurtoneel.

Later in 20017 lewer Danie wel nog boekresensies vir die boekeblad en huldigings van skrywers (in lewe en nadoods). Vroeër het hy ook verskeie akteurs nadoods gehuldig. Gelukkig het die Fleur du Cap se teaterwebruimte sy Burger-resensies gebruik en van toe af het hy groot skeppende vryheid ervaar om spesiaal net vir hulle te skryf waaroor en hoe lank hy wil.

Op LitNet vertel Danie oor sy eerste “persoonlike ontmoeting” met ’n toneelspeler, die eerste maal dat hy aan een se hand geraak het: “[Dit] was met die NTO se Jeuggroep se Wie de drommel is Paskwaal? in die Paul Biesenbach-saal op Worcester in 1962. Mense soos Cobus Rossouw, Jannie Gildenhuys, Leonora Nel, Ernst Eloff, Roelf Laubscher, Irene Durr en Damaris Loubser het toe al ons voorgeskrewe werk tot lewe gebring met ’n tafel en stoele en mimiek. Maar nou het hulle ons volledig bekendgestel aan die magiese van die teater met ’n vollengte-stuk. Kort voor pouse laat hulle vanuit die kantverhoog papierborde reën op die verhoog. Een het afgevlieg tot vlak voor my waar ek as adolessent in die heel voorste ry sit.

“Tydens die pouse bly ek sit. Ek is alleen daar, sonder ouer of vriend. Toe verskyn hy om die gordyn wat oopgebly het, loer na ons en glimlag met ons. Ek herken hom as die man wat op die reklamefoto’s so met sy héle gesig lág dat die oë klein word: Limpie Basson.

“Hy begin die borde op die verhoog optel. Gespanne sit ek. Sal ek ... sal ek die bord optel, die paar treë vorentoe stap en dit vir hom aangee? Ek weifel en weifel. Uiteindelik dóén ek dit. En die godewese van die teater neem dit by my, glimlag, en die ene tande sê hy: ‘Dankieee!’ Kon ek maar die fensie aksent en hartlikheid weergee!”

In 1995 word Danie se bundel gay-verhale Die Soft Rock Klub by Tafelberg gepubliseer. In ’n onderhoud met Rachelle Greeff in De Kat (Augustus 1995) skryf sy dat ’n leser wat begrip het vir homoseksuele mans se ewige en eensame soeke na vervulling, deernis sal hê met die skrywer. "Die vernedering, hoon en verwerping wat dié mans ervaar, word ontsettend nugter aangebied. Maar dit kan die sensitiewe leser walg, veral as jy nie ’n aanvoeling het vir ’n naakte register van manlike geslagsdele nie.

Danie het vermoed dat hy kritiek gaan kry uit die geledere van die NG Kerk, wat homoseksualiteit in daardie jare steeds verdoem het. Rachelle wou weet hoe hy hierop sal reageer as godsdienstige gelowige en Sondagskoolonderwyser aan die een kant en as nuwelingskrywer wat strewe na ’n eerlike, oortuigende teks aan die ander kant.

“Ek weet nie, ek weet nie wat my gaan tref nie. Ek is gewaarsku, maar kon tog nie stilbly nie. Ek wil aanvaar word soos almal om my, en omdat die gay nog in ’n groot mate onderdruk word, is daar ’n drang om oop te maak. Byna om ekshibisionisties te wees. Ek ly seker aan emosionele armoede, maar ek was so eerlik omdat ek nie van beter weet nie. En omdat ek nog nooit in ’n vaste verhouding was nie, is ek in ’n mate roekeloos.”

In daardie jare is Danie onverpoos ’n lojale lidmaat van die NG Kerk. By die Groote Kerk in Kaapstad was hy tot 1994 Sondagskoolonderwyser, diaken en ouderling. Daarna het hy standerd sessies gekatkiseer by die NG Kerk Tamboerskloof. “Ek is baie lief vir kinders en sou graag my eie wou gehad het. Ek gee al Sondagskool van standerd nege af en gebruik baie van my toneelondervinding in die klasgee-situasie. Dis steeds vir my fassinerend – dis soms al band wat jou aan jou geloof laat vasklou.

“Maar gelukkig is ek nie seksueel tot kinders aangetrokke nie. Ek probeer by kinders bloot ’n begrip tuisbring van homoseksualiteit. Ek sal byvoorbeeld ’n verheerlikende les gee oor die huwelik tussen man en vrou op die mees entoesiastiese manier en dan vir die kinders suggereer dat hulle nie moet spot of lag indien hulle met gays te doen kry nie. Hulle moet weet ’n homoseksueel kan gelowig wees. Die NG Kerk sê hy verwerp nie die mens nie, maar veroordeel die dade. En dis natuurlik onsin.”

Op grond van die artikel het die kerkraad hom namens verontruste ouers gevra om uit te tree.

Die boektitel Die Soft Rock Klub verwys na ’n Kaapse “draadtrekklub” waarvan hy die stigterslid was en hy skryf uit eie ervaring, vertel Danie aan Rachelle Greeff. “My boek is gerig op medegays, hoewel dit ook nie betrekking het op alle gay-belewenisse nie. Ek dink ek gee stem aan die middeljarige, Afrikaanse en juis Calvinistiese ou. Dis nie my bedoeling om mense op te sweep nie, hoewel sekere mense dit eroties prikkelend sal vind. Ander sal weer geskok wees. Baie mense kan homoseksualiteit met hul verstand beleef, maar sodra hul in direkte aanraking daarmee kom, dan kom hulle fobies uit. Dis ’n kant van die lewe waarvan die gemiddelde gelowige verkies om nie te weet nie.

“Ek wil sê: ‘Só is dit om gay te wees.’ Ek wil vra: ‘Kan ’n gay werklikwaar volkome gelukkig wees?’ En: ‘Wat maak hom anders?’ Ek wil vertel van die spanning in ’n mens om iets te wil doen, maar dit word op allerlei moreel-etiese gronde veroordeel.”

Hoe kon hy getrou bly aan ’n kerk wat ’n deel van sy menswees verwerp? Hy het byvoorbeeld ’n openhartige, pleitende artikel vir Die Kerkbode geskryf oor homoseksualiteit, ook soos beoefen binne kerkverband. Dié artikel is nie gebruik nie – net ’n swye het gevolg. “Al die wisselende uitsprake deur die eeue heen oor die aard van so ’n ‘alternatiewe’ lewenshouding, al die spannings by die gelowige homoseksueel – dui dit nie daarop dat homoseksualiteit ’n deel van God se raadsplan is wat ons nie verstaan nie? Ek dink dat ’n gelowige gay dit graag sal wil glo: dat God hom tog op een of ander manier anders beskou as wat die menslike Bybeluitleg dit wil hê.”

Die Soft Rock Klub verwys nêrens na vigs nie en dis nie dat Danie ongevoelig is daarteenoor nie; dis net dat hy geen ervaring daarvan het nie. Rachelle Greeff skryf in De Kat: "Maar hy verwoord ander gay-belewenisse op ’n manier dat dit jou dae lank bybly. Die een stuk skryfwerk wat nooit die lig gesien het nie, naamlik die gemelde rubriek wat hy aan Die Kerkbode voorgelê het, laat ’n mens óók dink. Wanneer gaan die NG Kerk die werklikheid volrond in die oë staar en sonder omhaal van woorde begin praat oor die pyn sowel as die plesier van die homoseksuele lewe?

Danie antwoord vir Rachelle: “Daar is ‘praktiserende’ homoseksuele wat gló in God. Hulle ervaar kontak met Hom. Hulle ken geestelike ekstase. As hulle hul oorgee aan promiskuïteit, sien hulle die negatiewe dinge wat met hulle gebeur – botsing met die gereg; afpersing; aanranding; gevoel van besoedeldheid, van vernedering; vrees; skuldgevoelens – as God se straf. Gelowige homoseksuele hou hulle dikwels blind vir die verdoemende Bybelse uitsprake; kleef liefs al die ander geloofswaarhede aan. Want as jy daardie uitsprake oordink, word dit nag vir jou siel.

“Maar intussen ervaar jy as homoseksueel wat in God glo, ook soveel genade van Hom. Al daardie verhoorde gebede ... Nee, soos Boerneef sal sê: Homoseksualiteit is ’n ding wat maar ammelee pla’.”

Die Soft Rock Klub se 19 kortverhale is in vier afdelings georganiseer. Die eerste afdeling, onder die hofie “1950–1964”, bestaan uit ses verhale oor die karakter Jako se kindwees, seunwees en seksuele bewuswording. Daarna word die rituele van cruising aan die hand van ses verhale in afdeling twee uitgebou. Afdeling drie sentreer rondom “die Soft Rock Klub” waarop die titel slaan, ’n private seksklub wat deur die karakter Hannes geïnisieer is. Met die laaste afdeling sluit die bundel af aan die hand van drie verhale waarin die ongeïdentifiseerde “ek” nabetragting hou oor gefrustreerde verhoudings.

Christell Stander skryf (Karring, Somer 1995): "Hoewel daar tekortkomings in die bundel is, is Die Soft Rock Klub ’n belangrike leeservaring wat nie net aspekte van seksualiteit blootlê nie, maar ook een van die min tekste in Afrikaans (en ander letterkundes) is waarin die ontwikkeling van die manlike karakter ontgin word. Dit is ook ’n teks wat, vanuit die vertoonkas van die gay letterkunde, beantwoord aan die heersende lesersbehoefte in Afrikaans om geskok te word. En Botha is bedrewe genoeg in die boekbedryf om te weet: mense wat in glashuise woon, kan nie klippe gooi nie. Daarom is dit lékker skok, skok met herkenning, skok sonder om vervreem te word.”

Lucas Malan (Afrikaans Stereo, 6 September 1995) het geskryf dat emosionele skeiding sentraal in hierdie bundel is en deurgetrek word vanaf die eerste tot by die laaste verhaal. "Dit is naamlik die sielkundige ervaring van verwerping, en reeds in die eerste verhaal lees ons hoe die jong Jako onwetend so ’n toestand tussen hom en sy pa diagnoseer. Die Soft Rock Klub is nie ontspanningsleesstof nie, maar is ’n gefragmenteerde lewensverhaal van emosionele leemtes en genadelose selfkonfrontasie."

Volgens HP van Coller (Volksblad, 6 November 1995) is die klem in Danie se kortverhale op die traumatiese grensbestaan van die gay, soos by Koos Prinsloo en Hennie Aucamp. “Waar Prinsloo se werk verwysings na literatuur, literêre teorie, kuns en die psigologie veel meer opsigtelik gebruik, wek Botha se verhale die indruk van onmiddellike toeganklikheid.

“Tog bedrieg die skyn, want op subtiele wyse word aangesluit by talle Afrikaanse voorgangers. Verwant aan Aucamp is byvoorbeeld veral enersyds die fyn registrasie van die landelike wêreld en sy sosiale stratifikasie en andersyds die dekadente stadsbestaan. Ek bespeur ook verwantskappe met JC Steyn se Hoeke boerseuns ons was en Danie Botha se werk adem ook iets van die vroeë Leroux (veral Die eerste lewe van Colet) omdat dit nie net die ontwikkelingsgang van ’n jong sensitiewe seun skets nie, maar ook toon hoe die dinge wat verswyg en ontken word, welig tier te midde van die 'normale' en goeie.

“Die beskrywing van ’n traumatiese jeug waarin ’n onsimpatieke vader sentraal staan en die bykans grafiese beskrywing van homo-erotiese seks, roep weer die werk van Koos Prinsloo in herinnering, terwyl die asemtogte van Riana Scheepers en Jan Rabie in enkele verhale voelbaar is.” Van Coller noem dit ’n knap debuut.

Henning Snyman skryf in Die Burger (23 Augustus 1995) : "Die gay-paradigma moet deurentyd ook gelees word as ’n matriks waarbinne die verhaal van geestelike vereensaming en weerloosheid ontvou word. En, soos Eugène Marais se ‘Skoppensboer’, hou die ironie en die wrange humor genadiglik die wag. Die ‘goddelike komiek’ voltrek hom nie net in die gay-lewe nie, almal leer ontnugtering en ontbinding ken. Die Soft Rock Klub is ’n puik boek, en is ’n belangrike toevoeging tot sowel die Afrikaanse gay-literatuur as Afrikaanse prosa en letterkunde.”

Danie vertel in ’n onderhoud met Theunis Engelbrecht (Beeld, 31 Julie 1995) dat die stories in Die Soft Rock Klub almal outobiografies is. “Dis basies my ervarings, my lewensverhaal ingekleur in verskillende personasies. Daar is uiteenlopende reaksies op my boek. Party mense waarsku my en sê ek gaan probleme kry, ander bewonder my vir my moed, ander beskerm en bejammer my.”

"Daar was ’n tyd toe ek my homoseksualiteit weggesteek het en bang was dat dit ontdek word. Ek het egter al meer begin uitkom, en dit is nie meer vir my ’n risiko nie. Ek is ook emosioneel ryper. As ’n gay wat wil oopmaak, uitpraat en bieg, ontdek jy dinge oor jouself. Jy maak jouself oop vir jou mede-gays en sê vir hulle hulle is nie alleen nie, jy maak jouself ook oop vir straights, en hulle sê dit is nie ’n plesierige prentjie nie.”

Aan Emile Joubert (Die Burger, 11 Augustus 1995) vertel Danie dat die karakter(s) in sy stories meestal hyself is – die pikkie wat ’n bietjie liefde van sy pa soek. "Die man met die vreemde vriendekring en stigter van die Soft Rock Klub, ’n draadtrekklub wat hy in die negentigerjare in sy Hofstraatse woonstel bestuur het. Die weifelende Samaritaan. Hoewel ek graag sal wil dink dat elke storie sy eie siel het, is daar deurlopende temas wat, volgens my, die bundel in geheel versterk. En as ek dink aan die reaksie op die boek tot dusver, voel ek baie mense kan hulle met my lewe en my stories vereenselwig. Van my vriende het ná die lees van die boek met my begin praat oor eensaamheid en ontstellende gebeurtenisse in hul lewens. Ek twyfel of hulle dit sou gedoen het as die boek hulle nie kon raak nie. En is dit tog nie maar waaroor dit gaan nie, om jou hand of jou pen uit te steek en ander mense te raak?”

Danie begin in November 2002 die afdeling vir gay skrywers Gay@LitNet op LitNet en hy beskryf sy tyd daar as ’n opwindende en baie kreatiewe tyd, maar in Augustus 2006 het hy hom onttrek aan die webruimte as gevolg van sensuuraksies van die LitNet-topbestuur.

In 2003 was daar ’n polemiek op LitNet nadat die gospelsanger Danie Botha by die NG Gemeente Elsburg-Suid aan die Oos-Rand gesê het mense moet só geskok wees dat hulle hulself uit die homoseksualisme uit skrik en dat gays nie hemel toe sal gaan nie. Danie het dadelik vir Danie, die sanger, geantwoord en dit het die polemiek aan die gang gesit.

Ook in 2003 was daar ’n briefwisseling tussen die akteur en regisseur Albert Maritz en Danie op LitNet oor Albert se stuk “Die Afrikaanse teater: apatie en (hopelik) daarna” en veral oor Albert se stelling dat Afrikaanse teater nie meer in aanmerking kom vir die “Fleur du Caps of watter toekennings daar nog ook al is nie”. Danie, wat gedurende daardie tyd ’n beoordelaar van die Fleur du Cap-toneelpryse was, het hierop gereageer.

In 2006 word Danie se boek oor die beginjare van die beroepstoneel in Suid-Afrika, Voetligte en applous!, by Protea Boekhuis uitgegee. Hoewel die boek ’n historiese lyn het, is dit meer ’n boek van anekdotes. “Ek probeer die hele proses van die beroepstoneel van 1925 tot omstreeks 1948 beskryf. Van die oudisies, regdeur tot by die reis tussen dorpe, die opvoer in kerksale en akteurs wat in plaasdamme moes bad. Ek wou graag oor almal uit daardie jare skryf, maar het besef dit sou onmoontlik wees. Ek het uiteindelik besluit om oor die pioniers te skryf. Oor Wena Naudé, André Huguenet, Lydia Lindeque, die Hanekoms en meer.” (Volksblad, 26 Mei 2006)

In haar resensie het Madeleine van Biljon (Die Burger, 28 Februarie 2007) geskryf dat Botha ’n keurig-versorgde geskiedenis met talle foto’s (daar kon meer gewees het) en ’n nuttige indeks bied wat vir enige toneelbelangstellende ’n ongelooflike inligtingsbron is. “Die boek getuig van nougesette navorsing en Botha kan net gelukgewens word met ’n baie meer as net ’n knap stuk werk. Myns insiens sou dit kan dien as ’n tesis vir ’n graad. By gebreke aan so iets, verdien hy elke woord van waardering wat na sy kant kom en is die paar stukkies kritiek wat ek sou hê, blote vlieëvangery.”

JL Coetzer skryf in Literator van Augustus 2006 dat Voetligte en applous! beskou kan word as ’n voortsetting van FCL Bosman se Drama en toneel in Suid-Afrika en ’n aanvulling tot LWB Binge se Ontwikkeling van die Afrikaanse toneel 1832 tot 1950. “Enkele ander oorwegings beklemtoon die verdienste en noodsaak vir die publikasie vanVoetligte en applous! verder. Botha het, eerstens, in sy navorsing van bronne gebruik gemaak wat moeilik bekombaar of ontsluitbaar sou wees. Dit sluit koerantknipsels in wat vanweë hulle ouderdom nie in openbare, elektroniese argiewe beskikbaar is nie, ongepubliseerde dokumente (verslae, dagboeke en ander) in NALN se Bloemfontein-versameling, die Dokumentasieversameling van die JS Gericke-biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch, ensovoorts, en selfs herinnerings deur spelers en kennisse, wat op versoek van die outeur geskryf is of met wie onderhoude gevoer is.

“Die outeur het, tweedens, nie net van skaars bronne gebruik gemaak nie, maar uitvoerig daaruit aangehaal – tot drie bladsye op ’n keer. Veral in die geval van NALN- en ander argivale dokumente is dit ’n welkome werkwyse, omdat hy daardeur bronne wat slegs binne NALN gebruik kan word vir sy lesers toeganklik gemaak het. Daarby dra die veelheid van perspektiewe wat uit die dokumente spreek, by tot die geskakeerdheid van die menings. In sommige gevalle stel hy teenoorstaande standpunte direk na mekaar aan die woord.

“Dit beteken, derdens, nie dat Botha as blote kompilator opgetree het nie. As die onsigbare hand (organiserende instansie) is sy teenwoordigheid in die manuskrip onder andere merkbaar in die keuse en organisasie van die grondstof. (...) Voetligte en applous! bied ten slotte, nie net ’n beeld van ‘[b]eginjare van die Afrikaanse beroepstoneel’ nie (luidens die newetitel), maar ook ’n spieëlbeeld van ’n kultuurgroep en gehoor op ’n bepaalde tydstip: berug én irriterend om sy laglus tydens gehoorsituasies, aangrypend om sy naïwiteit wanneer die gehoor verhoogwerklikheid en -personasies met hulle eie werklikheid en bekende (historiese) persone verwar, in opvoerings waarin Ampie sy hart teenoor ’n donkie uitstort, op ’n verhoog waarvan die gordyne en rekwisiete/meublement by die gehoor vir die aand geleen is.”

Hierdie toneelboek lê vir Danie baie na aan die hart en hy vertel dat hy baie aangename herinneringe aan die navorsing en skryf daarvan het. “O, die opwinding om by NALN deur die talle leggers te werk! Buite ’n ysige koue, ligte sneeu selfs, en hier voor ’n verwarmer gaan jy die verlede in  na die pioniertoneelspelers se  leed, avonture en prestasies. Kort-kort iets wat jy ontdek waarvan jy weet dis nog ’n interessante stukkie van die legkaart. Ek het geweldig lief geword vir Bloemfontein. Ook meevoerend om in Die Burger se stokou ingebinde koerante op ’n Saterdagmiddag die verlede te herbeleef. Om teleurgesteld te wees as jy lees ‘Van Zyl verdwyn van die toneel’ en dan is dit ’n ou wat ’n verkiesing verloor het. Jeanette Ferreira het gesorg dat ek die boek so vakkundig moontlik maak en Martjie Bosman het tot die eindstreep met my geloop. Ja, ek het ongeduldig geword oor die lange swangerskap, maar die einde was wel salig met al die bekendstellingsgeleenthede tot op Prince Albert en Calitzdorp.” (Die Burger, 9 Desember 2011)

Deborah Steinmair (op LitNet) vra Danie as redakteur van Gay@LitNet in 2004 onder andere of hy ’n Zen-agtige plato van innerlike vrede bereik het en of sy lewe meer uitgesorteer is as byvoorbeeld tien jaar gelede en indien dit wel so is, hoe het hy daarby uitgekom? “Onseker. Kan maar steeds soms hel-uit depressief raak. Kan ’n LYS opstel van dinge wat my grensloos irriteer. Vroeër was ek vol verlangens, vrese, inhibisies, stres; deesdae raak ek doodgewoon kwaad, gee my byvoorbeeld oor aan e-pos-woede. Fisieke veroudering, tanende libido, die feit dat ek as afgetredene en vryskut dinge doen waarvan ek hou – ja, dit dra heelwat by tot gemoedsrus.” Sy ideaal daar in 2004 was om “weg te kom uit die middestadwoonstel en saam met ’n stabiele, redelik gekultiveerde en Afrikaanssprekende ou in ’n voorstadhuis te gaan woon. Wag aansoeke in. Hulle sal moet kom vir oudisies soos destyds met die draadtrekklub.”

Oor wat hom laat lag het Danie as volg gereageer: “Iemand wat iets uit eie ervaring vertel en dan die karakters veral stemgewys naboots. Haat toilet- en selfs seksgrappe.”

Wat verskaf aan hom die grootste mate van werksbevrediging – akteur of regisseur? “Ek wás dit en hoofsaaklik op amateurvlak. Is moeilik om te besluit. Dalk regie? Maar die adrenaliensituasies van self speel? Maar hoe goed was ek werklik met albei? (...) Ek voel dat ek as ouer man tans beter werk lewer omdat ek minder gespanne is. Vir die radio is ek altyd skurke of karakters met baie fisieke aksie! Sal so graag sensitiewe oujongkêrels of dominees wil speel.”

Danie vertel in 2010 aan LitNet: “Uit ondervinding met Homeros weet ek dat die gayletterkunde moeilik is om te bemark. Daar is soveel voorbehoude en verskille van opinies by die letterkundiges, skrywers, redakteurs, boekhandel en binne die gaygemeenskap self. Dit gee nou aanleiding tot iets waaroor ek op die oomblik nog nie helderheid het nie. Ek skryf graag oor my kinderdae of sake wat dan tot ’n meer algemene mark kan spreek; maar ek het ook die gay ervaringswêreld wat ek wil en kan deel met ander geesgenote. Ek twyfel of ek ’n bemarkbare boek sal kan maak met albei verwysingsraamwerke saam daarin. Ek wou dit nooit teenoor myself erken het dat die lang ure se keur, redigeer en proeflees van ander se werk my eie skryfwerk erg verhinder nie. Maar daar is iets van waar. My produksie is dus klein en daar’s nie juis ’n stimulus tot gayverhale in boekvorm nie. Die enigste uitkoms is LitNet. Ek het sedert 1981 verskeie kortverhale vir volwassenes en kinderverhale in versamelbundels, in tydskrifte (Tydskrif vir Letterkunde, Sarie, Rooi Rose) en op LitNet gepubliseer wat ek sou kon bundel.”

Met Danie se sestigste verjaardag in 2007 het Charles Fryer (Die Burger, 28 Februarie 2007) hom as ’n volronde, komplekse mens beskryf wat bo alles die drang tot diensbaarheid uitleef. “Hy raak baie entoesiasties oor dinge wat hom na aan die hart lê, en sy kinderlike opgewondenheid is aansteeklik. Danie kan ook onthutsend eerlik wees. Maar of sy oë blits van woede of blink van ­­ver­tedering, die mense wat hom ken, wil hom niks anders hê nie. Vir my is hy ’n kosbare, kostelike, lojale vriend met wie jy oor enigiets kan gesels: van stront tot die hoogste sin, van enigiets op hierdie ou aarde tot by ‘die berg wat donker staan’. Danie is ’n vriend vir alle ­seisoene.”

In Augustus 2011 ondergaan Danie ’n drievat-hartomleiding. En op 24 November 2011 was hy op sy pos toe hy en Wium van Zyl deur die ATKV vereer is met oorkondes. Die motivering vir die toekenning van die oorkonde aan Danie is deur JD Gouws (destyds besturende direkteur van die ATKV-groep) gelewer: “Vir sy groot bydrae as redakteur van hoogaangeskrewe Afrikaanse letterkundige  publikasies asook vir sy bydrae tot die Afrkaanse toneelwêreld (onder andere as hoorspelakteur) en as skeppende skrywer in Afrikaans.

"Sy bydrae om die Afrikaanse taal op bogenoemde wyse uit te bou en te ontwikkel word hooggeag en ondersteun die ATKV se visie ter bevordering van ’n suksesvolle Suid-Afrika waarin Afrikaans ’n onmisbare rol speel."

Danie vertel aan Murray la Vita (Die Burger, 9 Desember 2011) dat hy graag soos PG du Plessis se Tiemie 'van geweet wees'. "Ek dink daardie ding van ek wil van geweet wees, is dalk onderliggend dat ek toneel gespeel het tenspyte daarvan dat ek nie werklikwaar ... wel, ek het sukses gehad as toneelspeler ook, maar by die radio het ek agtergekom dat dit nie vir my maklik kom nie.

"Ek het byvoorbeeld ’n lettervrees gehad. As ek sien daar is ’n stukkie in die teks waar daar nou ’n 'td' is, dan het ek ’n vrees gehad en dan haak ek vas by daardie woorde. By Springbokradio het ek baie gespeel. Toe ontdek Bennie Fritz, skrywer van vervolgverhale op Springbokradio en verhaleredakteur by Huisgenoot, ek kan goed huil. En toe is ek altyd die skurke wat huil. Dan was dit lekker, want dan hoef ek nie bekommerd te wees as ek oor my woorde val nie.

"Ek het as kind gehakkel. Nie erg nie, maar ek het gestotter. Maar deesdae vind ek met die ouderdom is ek rustiger en het ek nie daai spraakprobleem nie."

Sedert 2014 werk Danie op vryskutbasis vir Protea Boekhuis en Naledi Uitgewers, hoofsaaklik betrokke by die redigering van publikasies. "By Naledi werk ek saam met skrywers soos Rita Gilfillan, Stefan Enslin en Joubert Odendaal. Ek hanteer ook die werk van iemand uit my Tafelberg-jare: Hennie van Deventer."

Vir Protea Boekhuis stel hy in 2015 die bundel oor Hennie Aucamp, Om Hennie te onthou, saam en in 2018 is hy ook betrokke by die uitgee van Charles Fryer se passiespel Só moes die liefde ly.

In 2014 gee Tafelberg Uitgewers Die helder dae uit. Die subtitel is outobiografiese verhale, rubrieke en essays. George Louw redigeer dit as vryskut en Etienne Bloemhof is die uitgewer.

Op LitNet skryf Kerneels Breytenbach oor Die helder dae: "Die geslagte van die toekoms sal Die helder dae beskou as kleinood, ’n versameling kosbare inligting oor die lewe aan die Kaap van Storms in die jare veertig tot vroeg 21ste eeu. Dit bou ’n beeld van die groot verskeidenheid mense wat almal bygedra het tot die kulturele sfeer van dié tydperk, soos vertel deur iemand wat gelukkig genoeg was om daardie mense almal te geken het. Vir die studente van die letterkunde en toneelkuns sal dit ’n onvervangbare verwysingspunt word.

"Vir die tydgenootlike leser is daar ander vondste. Ek was gelukkig genoeg om Danie Botha in die jare sewentig te leer ken toe ek by Die Burger begin werk het en hy by Tafelberg-Uitgewers was. Hy was die een wat die versugting uitgespreek het dat Die Burger ook aandag aan amateurtoneel moes gee, en Leendert Dekker voorgestel het as resensent daarvan. Dit het goed gewerk, totdat ek deur ’n sameloop van omstandighede (Dekker kon iets nie resenseer nie, en Danie het ons uit ons nood verlig) ontdek het dat Danie as resensent dit is wat vandag as “the real deal” beskryf sou word.

"Later het hy ook rubrieke vir die kunsblad geskryf, hoofsaaklik oor die dinge wat hom geïnteresseer het: die letterkunde en teater. En so met die verloop van tyd, nadat ek uitgewer geword het, het ek begin dink ek ken Danie Botha goed. Ek was verkeerd.

"Die helder dae is ’n versameling outobiografiese tekste wat vantevore in koerante, tydskrifte, bloemlesings en op LitNet verskyn het. Botha het ter wille van die geheelbeeld artikels bygeskryf. Sodoende kry ons ’n indringende en omvattende blik op ’n heel besonderse lewe. (...)

"En tog kan mens maar begin soek na ’n geseur oor die negatiewe dinge van die lewe; jy sal dit nie kry nie. Die titel van die boek is Die helder dae, wat dit uitdruklik uitspel dat hy nie wil skryf oor die dae waarin die lewe se somber, depressiewe sy jou oorweldig nie, maar oor daardie dae en tyd wanneer jy die helderte van skoonheid, genot, naasteliefde ens ervaar. Die helder dae is in ’n majeursleutel geskryf. (...)

"Vir my was die verrassing die insluiting van sy bydraes tot Die Kerkbode. Botha se lewe is gerig deur sy godsdiens, maar hy was nog nooit iemand wat daardie aspek in die gesigte gevryf het van die mense wat by die werk met hom saamgeleef het nie. Wanneer mens na baie van die stukke wat hy in die jare negentig en later vir Die Kerkbode geskryf het, gryp hy terug na insidente en dinge uit sy jeug en beroepslewe, en leer ken jy sy innigheid, sy warmte en medemenslikheid.

"Deur die jare het ek sy knorrige sy al beleef. Die helder dae wys hoeveel méér daar is."

Ook Herman Lategan (Beeld, 16 November 2014) komplimenteer Danie Botha met Die helder dae en hy sluit sy bespreking af: "Die lys van mense (in Die helder dae) is soos ’n spyskaart vol wonderlike 'mensdisse' en dit is ’n plesier om so lekker oor elkeen te lees. Soos die flapteks sê: 'Enige leser wat belangstel in die Afrikaanse letterkunde en teater, op watter vlak ook al, sal Die helder dae insiggewend en besonder onderhoudend vind."

Schalk Schoombie is die resensent van Die helder dae in Rapport van 7 September 2014 en ook hy is getref deur Danie Botha se herinneringe aan dae, mense en gebeure. "Die geheelbeeld van ’n kindertyd, skooldae, ’n loopbaan as Tafelberg-uitgewersredakteur, toneelresensent en afgetredene kan hier - gegewe die titel - verbasend donker opdoem. Hierdie herinneringe word bevolk met skadu's, swaar en seerkry.

"Só word daar onbevange vertel van onvervulde hunkering om aan ’n Kerskonsert deel te neem, net om  bruusk weggewys te word, van armoedige grootwordjare, karige Kersgeskenke, in later jare erge depressie, asook selfbeeld- en gewigsprobleme. Die versugting van die alleenloper kom ook aan die bod, asook insidente van aanranding op straat, frustrasies met lawaaierige bure, ensovoorts. (...)

"Die helderheid van die titel setel in die skerp terugroep van vergange rituele, plekke, mense en vormingsmomente, in fyn aandag aan detail met welgekose woorde wat as ’t ware die verlede uit die newels laat herrys. (...)

"Die gevoeloge, onbeskroomde taalgebruik, wat spreek van dekades as toegewyde taalman, verleen aan elke storie ’n skreiende onmiddellikheid en poëtiese eerlikheid wat aan die hart gryp. (...)

"Sy essays, huldeblyke en vignette ( oor skrywers en outeurs), immer met deernis en humor benader, is van belang vir liefhebbers van die letterkunde en uitvoerende kunste en kan selfs as waardevolle Africana aangeteken word. Die skrywer se liefde vir die geskrewe en gesproke woord spreek helder uit elke bydrae. (...)

"Die helder dae, met groeiende helderheid te midde van donker én ligbestraalde dae, is ’n beleë boek wat die leser meevoer, byna laat voel jy ken dié vrygewige skrywer as mens van binne en buite, nes ’n troue vriend met wie jy kosbaarhede deel."

Danie vertel aan LitNet dat hy "volgens die reëls" op Sondag 2 Augustus 2015 net ná 14:00 by die aftreeoord in Bellville Huis André van der Walt ingetrek het. Ook daar sit hy nie stil nie. Sy eerste werk nadat hy daar ingetrek het, was die proeflees van Die beste spookstories van CJ Langenhoven wat toe in ’n klein formaat uitgegee is. Margot Luyt het van die verhale laat voorlees in die radioprogram Kortom.

Danie begin ook om resensies vir Fine Music Radio in Kaapstad te lewer. Hy vertel aan LitNet: "Ampie Muller was lank die organiseerder en aanbieder van FMR se maandelikse boekeprogram, 'Boekkeuse'. Hy het vertel dat hy besluit het om my te nader vir resensies nadat hy Die helder dae gelees het. Ek is bevoorreg om die werk voort te sit saam met sy opvolger Amanda Botha. Ná uitsending lê ek die teks voor aan LitNet vir publikasie."

Sêgoed van Danie Botha

Na die verskyning van Die Soft Rock Klub: “Die feit dat ek eksplisiet skryf, hang saam met daardie deel van die gay psige om uit te flap – maar dan moet ek dadelik bysê dat hierdie een van die baie stereotipes is wat oor gay mense bestaan. Ondanks die stereotipes bly gay mense uiteindelik almal individue.” (Beeld, 31 Julie 1995)

Oor die kontroversie rondom Die Soft Rock Klub: “Wat help dit ek probeer myself verdedig? Ek weet waar ek staan met my geloof en hoe ek daaroor voel. En terselfdertyd is ek nie skaam oor die onderwerp van my boek nie.” (Die Burger, 11 Augustus 1995)

“Maar die wag vir die resensies is hel. (...) As toneelkritikus het ek my al dikwels in die skoene van die akteurs geplaas, gewonder hoe hulle oor kritiek voel. Miskien die dag gevrees dat ek self aan sulke kritiek en ontleding onderhewig sou wees.” (Die Burger, 11 Augustus 1995)

Soek hy nie resensies nie? “Nie slegtes nie! Nee, resensies is ’n noodsaaklike euwel en as redakteur weet ek dis meestal goeie publisiteit net om ’n boek se titel en ’n skrywer se naam in druk te sien. Ek weet watter emosies ek in my boek gesit en waarom ek oor sekere dinge geskryf het. Daardie dinge wil ek met die lesers deel, daarom is ek bang lesers sien dit nie raak nie. Of miskien sien 90 persent dit raak, maar ek hoor dalk net van die resensente wat nie my idees oor die boek deel nie. Miskien sien ek dit op te ’n intieme en persoonlike vlak.” (Die Burger, 11 Augustus 1995)

“My lewe is die vak wat ek die beste ken en die helderste oor kon skryf.” (Die Burger, 11 Augustus 1995)

Oor die gayterrein (in 2004 aan Deborah Steinmair op LitNet): “Jy sal my nie in 'n gaykroeg of -klub kry nie; ek sterf voor ek fopdos; ek voel my nie tot gaytrotsparades gedrewe nie. Maar ek staan nie veroordelend daarteenoor nie. Jy sal my wel by Adult World se ‘video lounges’ of die minder ‘prissy’ gaystoombaddens aantref. In die ou dae op Sandy Bay en Graaff se Poel. Dis deel van die opwinding van Gay@LitNet: om al hierdie fasette van die gaylewe onder woorde te kry. Ons is in sekere opsigte nes die straights, maar in ander opsigte beslis anders, of vermoedelik anders. En as ons dan in groepsverband optree, kan jy die saligheid van ondersteuning, identifisering en geesgenootskap ervaar. Maar, og, soms kan 'n mens ook baie ‘uit’ voel tussen die klomp. As hulle jou eers met daardie harde visoë aankyk, as jou soort humor in kille stilte ontvang word ...” (LitNet, 20 Julie 2004)

Weer Deborah Steinmair in 2004: “Jy is kort na die Tweede Wêreldoorlog gebore en het die geboorte van die rekenaar en die wêreldwye web meegemaak, interessante tye voorwaar. In watter eeu sou jy wou leef as jy kon kies?” Danie: “In die jare sestig en sewentig van die twintigste eeu toe ek nog lekker patrioties kon raak met ’n volkslied, landsvlag en die FAK-sangbundel, met geestelike oorgawe na die dienste van die NG Kerk kon gaan, toe dit makliker was om wit, manlik en Afrikaans te wees, sonder die huidige gewetenskwessies en die ontstellende sedelike en politieke toestande. Maar, ja, ek moet terselfdertyd vra vir ’n rekenaar, e-posse en seksvideo’s. En DStv om sawends na Nederland toe te ontsnap.” (LitNet, 20 Julie 2004)

Watter vier historiese of lewende persone sou hy vir ete wou uitnooi? “Tennessee Williams, Anton Tsjechof, Stef Bos en die bleskop-weervoorspeller op BVN. As van hulle nie kan kom nie: Kenneth Tynan, Lucas Malan of Daniel Hugo.” (LitNet, 20 Julie 2004)

In 2007: “Ek weet hoe verskriklik dit is vir amateurtoneelspelers om negatiewe kritiek te kry, en my doel is om soveel as moontlik regverdig en omvattend daaroor te skryf. En ek probeer altyd, as ek byvoorbeeld ’n problematiese speler het, om ook iets positiefs oor hom te sê, saam met die negatiewe. My goeie wil is daar.” (Die Burger, 28 April 2007)

Oor sy navorsing by NALN: "O, die opwinding om by NALN (Bloemfontein) deur die talle leggers te werk. Buite ’n ysige koue, ligte sneeu selfs. En hier voor ’n verwarmer gaan jy die verlede in na die pionierspelers se leed, avonture en prestasies. Kort-kort iets wat jy ontdek waarvan jy weet dit is nog ’n stukkie van die legkaart.” (Die Burger, 9 Desember 2011)

Publikasies:

Danie Botha as samesteller

• Hulde aan JD. Kaapstad: Tafelberg, 1987 [ISBN 0624025721 (hb)]
• In ons goeie boekies: skrywers en redakteurs oor Tafelberg-Uitgewers. Kaapstad: Tafelberg, 1991 [ISBN 0624030601X (hb)]
• Langenhoven, CJ: Die beste spookstories van CJ Langenhoven. Kaapstad: Tafelberg 1992, 2008 [ISBN 062403139X (hb); 9780624039624 (sb)]
• Nortje, PH:
  • Wellington se suiker: die beste sketse van PH Nortje. Kaapstad: Tafelberg, 1993 [ISBN 0624032159 (sb)]
  • Op ’n hoë noot: die lekkerste stories van PH Nortje. Kaapstad: Tafelberg, 2008 [ISBN 978-0-624-04665-3 (sb)]
    • Le Roux, Marina: Intelligente, sensitiewe keuse uit halfeeu se volksbesit
  • Party van ons: die Homeros leesboek 2001. Kaapstad: Homeros, 2001 [ISBN 0624040062 (sb)]
    • Britz, Etienne: Dien dié eksklusiwiteit die gay saak?
  • Tien uit tien: stories en sêgoeters van Fanus Rautenbach. Kaapstad: Tafelberg, 2010
  • Om Hennie Aucamp te onthou. Pretoria: Protea Boekhuis, 2015 [ISBN 9781485304746 (sb)]
  • De Korte, Ilse: Om Hennie Aucamp te onthou 
  • Human, Thys: Huldeblyk aan ’n blymoedige gewer 
  • Koen, Dewald: ’n Gepaste blik op "dankbare gewer"
  • Taljard, Marlies: Om Hennie Aucamp te onthou. (Samesteller: Danie Botha): ’n resensie 

Artikels oor Danie Botha op die internet

• Botha, Jaco: Mense agter boeke: Jaco Botha gesels met Danie Botha, oud-uitgewer
• Danie Botha https://af.wikipedia.org/wiki/Danie_Botha_(skrywer)
• Engelbrecht, Theunis: Gay kortverhaalbundel het die tonge los
• Fryer, Charles: Danie Botha – vriend vir alle seisoene
• Hambidge, Joan: Botha soek te veel genade by die establishment-leser
• Joubert, Emile: Hand van ’n weifelende Samaritaan
• Steinmair, Deborah: Danie Botha: “Steeds bly die hoop op 'n volledige liefdesverhouding opspuit”
•  

Artikels en skeppende werk deur Danie Botha op die internet

• 50 blertse blou deur Blouwillem: ’n FMR-resensie 
• Alba Bouwer – ’n mens met waardigheid
• ATKV-huldiging: Charles Fryer
• Barrie Hough: Depressie slaan roostuin nie oor
• Blye weersiens van Christie se Mousetrap 
• Danie Botha in gesprek met Hennie Aucamp oor toneel, 2008
• Die daggaboer deur Jean-Pierre de Kock: ’n FMR-resensie
• Ek onthou vir Limpie Basson
• FMR-resensie: Hans steek die Rubicon oor deur Rudie van Rensburg rensburg
• FMR-resensie: Kammaland deur Annelie Botes 
• Fine Music Radio-resensie: Oorlog en terpentyn deur Stefan Hertmans, vertaal deur Daniel Hugo 
• Gedagtes rondom Charles Fryer se Só moes die liefde ly: ’n Passiespel 
• Getuigskrif vir NALN
• Is ons gevaarlik?
• Die keer toe ek my naam vergeet het deur FA Venter: ’n FMR-resensie
• Die manne raak belustig in 1726
• Met nadruk
• “Die middag is een en al herinnering.’’ Aan SV Petersen
• Moffiééé!
• Monument nodig vir Klein Generaal
• The mystery of Irma Vep: ’n resensie 
• Na die dood op Brandwacht 26 Februarie 2009 (outobiografiese skets)
• Die nag van Legio: ’n teaterresensie 
• Nooit meer slaap nie deur Willem Frederik Hermans: ’n FMR-resensie 
• Ons het die Annamari Coetsers ook nodig
• Oom Kosie huil op ’n Sondag
• Oujongkêrel op drie-en-sestig [gedig]
• The play that goes wrong: ’n teaterresensie
• Probleme met Oupas
• The road to Mecca: ’n teaterresensie
• ’n Skouer in die nag: dramateks 
• Suddenly the storm: ’n teaterresensie 
• Tartuffe, ’n teaterresensie 
• Twelfth night by Maynardville: ’n resensie 
• Verhuis [gedig]
• Vir ons plesier
• Waar ’n man nog kaal kan loop
• Wat kaal manne sê
• Weet jy dat ons Bothas se stammoeder ’n owerspelige was?

Bronne
Baie dankie aan Danie Botha vir sy insette.

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Bygewerk: 2019-12-04
Inligting verouderd/onvolledig? Stuur 'n e-pos aan album@litnet.co.za.

The post Danie Botha (1947–) appeared first on LitNet.

Sêgoed van Carina Stander “Afrikaans is die taal waarin ek dink en daarom ook skryf. Rou klanke soos g, k, r en die vryheid om nuwe woorde uit ’n betreklik jong taal te skep, is opwindend.” “Soos my gedigte, is ook my beeldhouwerke en skilderye ’n spel tussen die natuur en bonatuur, die sigbare en onsigbare, die werklike en onwerklike. Dit is ’n soeke na ’n droomsfeer of geheim, na iets wonderbaarliks. My kuns neig na Surrealisme en is verhalend, terwyl my skryfwerk visueel is.”  “Meegevoel met mense laat my skryf. Soms voel dit asof ek doodbloei aan die wêreld se wonde, dan probeer ek om mense gesond te skryf. Tog is pyn nie die grootste impuls vir my kuns nie. Indrukke van volheid is dikwels só oorweldigend dat dit eenvoudig verbeeld moet word.” (Sarie, 21 September 2009) “Elke mens het ietsie ‘vreemds’ aan hom of haar. Ek het nog nooit ’n vervelige persoon ontmoet nie.” (Tydens die bekendstelling van Wildvreemd) Hoekom skryf sy? "Ek is brandend nuuskierig oor die einde." (Beeld, 24 Maart 2014) Vir wie skryf sy? "Vir diegene wat my grappies vang. (Ek is nogal ernstig oor humor.) Ernstiger: ’n Aktuaris sê anderdag dat hy my boek saamgeneem het op ’n rotsklimekspedisie saam met sy vriende. Een aand het hy sy koplig aangeskakel en begin lees doer in sy enigheid onder ’n oorhangkrans in die Drakensberg. Dwarsdeur die nag. Met sonop was hy klaar. Ek hoor van ’n boer wat met die droogte noodgedwonge ’n lorriedrywer moes word – saans lees sy vrou my plaasgedigte vir hom “sodat hy ’n bietjie kan huil”. Dan is daar die mediese dosent wat vertel dat hy Wildvreemd twee keer in een week gelees het – eers vir die storie, toe vir die taal. Vir súlke lesers kan mens vele selfvertwyfelings en ’n wankelmoedige bankbalans trotseer en aanhou skryf van ewigheid tot amen." (Beeld, 24 Maart 2014) “Poësie – enige kunsvorm – is relevant wanneer dit die verwondering en vrese van ’n gemeenskap uitbeeld. Of ’n harde werklikheid ontbloot, sodat die gemeenskap homself kan verstaan. Of ’n realiteit van genade te midde van onheil skep, sodat die gemeenskap weer kan hoop. Ek glo die Afrikaanse poësie vermag al hierdie dinge.” Haar inspirasie: “’n Liefde vir stories, kuns, mense, God, musiek. Ook ’n liefde vir die wildernis en ’n brandende nuuskierigheid oor die aarde laat my reis soos die wind.” Waaroor kan sy glad nie skryf nie? “Ek skram weg van wanhoop. Hoop is revolusionêr. Dit ontbloot en verken ’n bedekte realiteit van genade, genesing en vervulling te midde van dreigende onheil. Ek sal ’n werk uit geweld of lyding laat ontspring, maar dit nooit in sinnelose brutaliteit laat eindig nie. Vir my is dít protespoësie: om téén die wreedheid van die wêreld in te skryf. Om vryheid en vrede te skree, sónder om die omvang van die slagting te ontken. Wanneer ek oor die skoonheid van Afrika dig, is dit meermale as reaksie. Skoonheid is ’n aanklag teen wreedheid." (In ’n onderhoud op Versindaba) “Soms is kuns ’n ontvlugting van skryf. As skryf te eensaam raak, wil ek net kuns maak. Verder finansier die kuns en skryfwerk mekaar. As student het ek bronsbeelde gegiet, sodat ek kon toer, waarna ek ’n kortverhaal, ‘Vrydagaande praat jy in jou slaap’, oor Duitsland geskryf het, wat opgeneem is in ’n bundel. Laasjaar het ek met kunsgeld ’n nuwe laptop vir my skryfwerk aangeskaf. Die artikels wat ek vir tydskrifte skryf, betaal weer my olieverf en grinder discs en die brood en patees wat julle by vanaand se boekafskop eet, word gefinansier met ’n skildery wat laasweek verkoop is!”  “In my kuns en skryfkuns gebruik ek die natuur om die Onsigbare tasbaar te maak. Water is byvoorbeeld ’n simbool van geestelike deursigtigheid en vlerke laat my dink aan ’n duifagtige gees.” (Lééf, Januarie 2010) Oor die rol van geloof in haar werk: “Geloof sypel oral in, asof al die putte waaruit ek water skep, gevoed word deur dieselfde onderaardse aar." (Versindaba) Het sy ’n bepaalde leser, of gehoor, in gedagte wanneer sy aan ’n vers werk? “Nee. Ek hou my deure oop vir die literati én die nieletterkundiges. Ek wil inklusief skep, want elitisme is die dood van die kunste. Ek skryf beslis nie net vir myself nie, anders sou ek nie wou publiseer nie. Poësie is klankkuns – dit moet gehóór word.” (Versindaba) “Skryf is stil woorde. En stilte raak soms eensaam. Om te skilder is veel geselliger. Wanneer ek na geselskap verlang maar baie werk het om te doen, gooi ek my deure wyd oop en klets en drink koffie of rooiwyn saam met vriende terwyl ek voort skilder of beitel.” (Versindaba) Hoe word haar gedigte geskep, hoe ontstaan hulle? “Ek is ’n rommelraper – loop oral en versamel idees. In kuiers met vriende. As ek skilder of saam met my seuntjie balskop. Op ’n berg met ’n kamera. In spreekwoordeboeke. Ek skryf dikwels met musiek. Klassieke musiek of world music van Bulgarye, Kenia, Ierland, Brasilië. Sommige gedigte het ek gedroom (‘om op die rug van ’n donkie in die see te swem’) of gedroom terwyl ek wakker is (‘voor-beeld’ gaan oor ’n visioen). Soms wanneer ek alleen bid, begin die sinne vanself te rym.” (Die Burger, 29 September 2009) “As kunstenaar leef ek nie in isolasie nie. ’n Kind met Vigs het op my skoot gepie, ek het geslaap in ’n hut waar ’n vrou aan malaria sterf, moes ’n hele bende Alzheimerlyers se doeke ruil, het boere sien knak onder droogte, het lydende diere versorg en nekomgedraai, my man se bloed opgemop en geskrop ná ’n inbraak, my dooie dogtertjie in my hand gehou. Ek het geweld gesien en gevoel aan eie lyf. Wanneer die water so donker raak, doen ek wat ek my lewe lank doen: ek duik by die diepkant in – en skep.” (Versindaba) Haar literêre invloede is "digters wat op ’n sintuiglike wyse met die verhalende omgaan: Breyten Breytenbach, HJ Pieterse, Sheila Cussons, Carolyn Forché, Yehuda Amichai, Pablo Neruda. Verhaalskrywers met ’n digterlike oog of stembuiging: Michael Ondaatje, Anne Michaels, Niall Williams, Etienne van Heerden, Chris Barnard." (Beeld, 24 Maart 2014) Oor die digkuns: "Wat die digkuns betref: ’n digter bly ’n digter, of jy gedigte skryf of nie. Die digterlike sintuig bepaal jou volkome belewenis van die lewe, dit stuur jou oog in ’n sekere rigting. Daarom sypel die digkuns oral in – of jy nou tuin maak, pannekoek bak, in die see swem of saam met vriende wyn drink op ’n stoep. Om te dig is nie ’n beroep nie, dis ’n bestaanswyse." (aan Naomi Meyer op LitNet) Naomi Meyer wou weet of die mense wat sy liefhet in haar stories is: "Ek het ruim geput uit my ervarings van veral beeldhoukuns en reis, maar die karakters in Die Bergengel is almal maaksels van my verbeelding. Ek ken net mooi géén werklike mens wat my herinner aan een van die boekkarakters nie – en hoe bevrydend! Omdat die verhaal nie outobiografies nie, kon ek die karakters rondslinger en ophemel soos die lus my lei. Omdat dit nie mý lewensstorie is nie, het ek ironies genoeg ’n groter vrymoedigheid as ooit tevore ervaar om getrou te wees aan my eie skryfstem." (LitNet) Prosa of poësie? " Van my heel vroegste indrukke as kind was ingekleur deur metafore. Die digterlike sintuig bepaal alles wat ek skep; alles vloei daaruit. Dat Die Bergengel-trilogie ’n allegorie is, is waar. Dat ’n allegorie ’n uitgebreide metafoor is, is ook waar. So gesien, is die trilogie een baie lang verhalende gedig." (Aan Remona Voges op LitNet)

Gebore en getoë

Carina Stander is op 20 November 1976 in die Nylstroom Hospitaal gebore. Dit was die naaste hospitaal – twee en ’n halwe uur se ry – vanaf haar ouers se plaas buite Ellisras (vandag Lephalale) in Limpopo. Carina is doof gebore en op agt maande het sy haar gehoor "wonderbaarlik" herwin.

Sy is die jongste van drie kinders. Haar suster, Annelie, is vier jaar ouer en haar broer, Jaco, is drie jaar ouer as sy.

Carina se pa is Sarel Francois Stander. Hy het in die Bosveld grootgeword en toe hy sestien jaar oud was, moes hy die nuwe plaas wat sy pa gekoop het, oorneem omdat sy pa baie sieklik was. Carina vertel aan LitNet: "Sarel is alleen doer in die boendoe afgelaai met ’n tweeskaarploeg en osse. Maar die Waterberg was in 1952 nog wilde wêreld, met luiperds en selfs leeus in die berge. My pa was bietjie van ’n cowboy. Hy het op die perd gespring en 200 myl ver gery om beeste te gaan opkoop. Op 21 het hy die plaas waar hy vandag steeds boer, by my oupa oorgekoop. Hy het eers op 31 getrou. My ma was toe 32. Ek is gebore toe hulle 40 jaar oud was, soos my gedig ‘Wildernis’ sê: ‘uit die woorde van ’n ma en die wildheid van ’n pa’.

“My pa is ’n goeie storieverteller en vertel graag sulke verbeeldingryke, verregaande kontreistories. Ek het my kunstalent van hom gekry. (Hy het as skoolkind borsbeelde van sy onderwysers uit klei gemaak vir sakgeld.) Hy het ’n oog vir detail – pluk fyn veldblomme en toe ek klein was, het hy my geleer om my oë toe te maak en te tel hoeveel soorte voëls ek hoor. Van my twee ouers, is my pa die dromer.

“Pa is ’n joviale, emosionele man en is rustig oor sy manlikheid – hy huil maklik oor ander se lief en leed. Hy huil as ’n kind gebore word, as dit reën en by troues; hy kan so kwaad raak dat hy wil moor; hy lag so lekker dat lagbuie gereeld in hoesbuie oorgaan. Hy hou van mense en klassieke musiek en geskiedenis – programme op die radio wat hy al jare lank stiptelik volg. Ek het my avontuurlus en vryheidsin van hom gekry. Hy is ’n man van die grond. Ons deel ’n diep liefde vir die natuur.

“My ma, Truiki Stander, het grootgeword op ’n plaas buite Brits. Sy was bietjie van ’n nerd, ’n kultuur-junkie en altyd lief vir tale. Sy het Duits en Afrikaans by die Universiteit van Pretoria geswot en toe vir veertig jaar lank dié vakke onderrig. Meestal vir matrikulante, maar by tye vir volwassenes. Sy het ook redenaars en debatte en sulke dinge behartig. Sy sal gereeld in ’n gesprek opspring as ’n woord haar tref en dit gou gaan naslaan – die oorsprong, die presiese betekenis. Sy het ’n fyn humorsin wat neig na ironie en woordespel. Woorde roer haar werklik tot in haar gebeentes.

“Van my helderste herinneringe as kind is waar my ma se leerlinge Duitse gedigte voordra en die praatkoor Raka van Van Wyk Louw opvoer. Ek was so vier jaar oud en kon nog nie lees nie, maar het probeer om die woorde van Marais se ‘Dans van die reën’ en ‘Mabalêl’ te onthou. Wanneer niemand kyk nie, het ek dié gedigte (vol verdraaiings) voor die badkamerspieël opgesê. Hierdie verse het waarskynlik my siening van die Afrikaanse digkuns en Afrika gevorm – ’n eksotiese, geheimsinnige, gevaarlike plek.

“My ma is baie uitgesproke, eerlik, nogal kwaai, maar deernisvol. Niemand smokkel met haar kop nie. Sy het ’n geweldige sin vir reg en geregtigheid, al druis dit ook hoe teen die bestaande orde in. Sy is ’n vegter vir individualisme – ek het grootgeword met mense van alle geure en soorte aan huis. Boemelaars en professore het kom oorslaap.

“My ouers het van jongs af kuns- en skryftalent in my raakgesien en dit aangemoedig, sonder om ooit die pen uit my hand te haal. Hulle is deurdrukkers, mense met ’n sterk oorlewingsinstink. Ek raai dis na aanleiding van hulle voorbeeld dat negatiewe resensies en afgekeurde manuskripte my nie sommer omvergooi nie. Wanneer teleurstellings tref – ongelukke, misoeste, droogtes, vloede, terminale siektes, dood – raak hulle prakties. Dit is een ding wat ek by my ma afgekyk het: die vermoë om ’n oomblik lank te rou, op te staan en te kyk wat mens kan maak uit die rommel en die reste wat voor jou lê.

“Ek het opgegroei met geborge vryheid – die oop deur om te verken, te skep en myself kreatief uit te leef. Albei my ouers het ’n besonderse, byna tasbare Godsbewussyn. Verhale oor wonderwerke en die teenwoordigheid van die bonatuurlike is sommerso oor die mieliepap heen aan kombuistafel vertel. Onopgesmuk. Alledaags.

“Die afgelope tien jaar neem ek hulle elke jaar saam op reis. Hulle is fantastiese reisigers: entoesiasties, aanpasbaar en veral nuuskierig.”

Carina skryf haar eerste gedig toe sy agt jaar oud is nadat haar enigste maatjie na ’n ander dorp verhuis het, vertel sy in ’n onderhoud met Marlise Joubert op Versindaba. “Daardie aand, terwyl ek besig was om te bad, het die eerste versreël my bekruip. Ek het dit dadelik neergeskryf: Die ‘Leonie-week’ was ’n hele bladsy lank. ‘As ek eendag groot is,’ het ek gesê, ‘gaan ek gedigte skryf.’ My ma het geantwoord: ‘Hierdie is ’n gedig’, en vir my ’n boek gegee waarin ek my versie kon neerskryf. Van toe af het ek in die middae na skool met Opperman se Groot Verseboek en ’n gehawende HAT gesit en lyste gemaak van woorde wat vir my mooi is. Ek het geweet dat ek my lewe aan die skeppende woord wou wy.”

Op elfjarige ouderdom maak Carina vir haarself die reël dat sy elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf. Van toe af het sy elke jaar so vyf-en-twintig verse geskryf – ’n ritueel wat sy volgehou het totdat sy sewentien jaar oud was. Sy het nog al daardie verse.

Vanaf Carina se twaalfde jaar is haar broer en suster reeds uit die huis. Sy was alleen saam met haar ouers op die plaas en het amper soos ’n enkelkind grootgeword – meestal in grootmens-geselskap, wat sy stimulerend en fassinerend gevind het.

Sy bring haar laerskooljare aan die Laerskool Ellisras deur en is vanaf 1990 ’n leerling aan die Hoërskool Ellisras in Limpopo. As hoërskoolleerling neem sy deel aan talle debat- en redenaarskompetisies. Op skool verkoop sy haar kunswerkies sodat sy die ATKV-Skryfskool op Potchefstroom kan bywoon. Op vyftien het sy genoeg kunsgeld gespaar om self die R700 vir die week van die Skryfskool te betaal. Sy woon die Skryfskool drie jaar (1992–1994) lank by. Die eerste twee jaar is sy die enigste skoolkind. “Om regte skrywers soos Antjie Krog en Henning Pieterse in aksie te sien, het my vinnig uit die fase van tienerpoësie geklap,” vertel sy aan Etienne Bloemhof op LitNet.

In matriek (1994) wen sy die ope afdeling van ’n nasionale skryfkompetisie van die Congress of South African Writers (COSAW) met die kortverhaal “In ’n neutedop”. Dié verhaal is in 2006 gepubliseer in ’n bundel met die gelyknamige titel wat vir skole voorgeskryf is (Bateleur, saamgestel deur Izak de Vries). Twee ander verhale wat Carina as skolier geskryf het, is ook later voorgeskryf vir skole: "Kleurblind" en "So begin haar storie" is opgeneem in Braaivleis in die bos en ander verhale, saamgestel deur Neil Cochrane (Aktuapers, 2003).

Reeds terwyl sy nog op skool is, word Carina se gedigte ook in versamelbundels opgeneem. Vyf gedigte word in Poort, ’n tydskrif van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, opgeneem, twee gedigte in Hans du Plessis se Kamers en twee verse in Antjie Krog se Losvoor wat in 1994 deur Shuter & Shooter gepubliseer is.

Op die gebied van beeldende kuns neem sy privaatklasse in pottebakkery en kuns en maak sy kuns op bestelling. In 1994 ontwerp sy ’n inkleurboek vir die Departement van Gesondheidsontwikkeling.

Op skool blink Carina veral op kulturele gebied uit, asook op leierskapgebied. Sy is redakteur van die skoolkoerant, voorsitter van die debatsvereniging en die jeugkerk en skoolprefek. Sy verwerf ook kleure in redenaars, waar sy ’n semifinalis is in die nasionale ATKV-redenaarskompetisie, asook vir debat, waar sy ook in die nasionale kompetisie van die Rapportryers ’n semifinalis is. Die trofee vir die Beste Vroulike Byspeler op provinsiale vlak word aan Carina toegeken en sy verwerf ook kleure vir Koor. Sy ontvang haar skool se wisseltrofee vir die Kultuurpersoonlikheid van die Jaar in 1994.

Die invloed wat haar grootwordomgewing op haar skeppende sy uitgeoefen het, beskryf sy as volg in ’n onderhoud op Versindaba: “Die plaas, Bergfontein waar ek grootgeword het, is afgeleë. Vanuit die berge het die visarende gekom en die jakkalse, ystervarke, koedoes, klipspringers, luiperds. Ons het hulle gehoor, soms gesien, die spore herken. Wanneer die boorgat opdroog, het ons gesin in die Mokolorivier tussen die waterlelies en riete gebad. Hierdie landskap het my gefassineer, ontroer, woedend gemaak en lief. Die natuur het ook my belewenis van die erotiese gevorm. Ek wou daaroor skryf.

“Ek was tien jaar oud toe ons elektrisiteit gekry het en ’n televisie. Voor daardie tyd is my verbeelding wakker gemaak deur my ma se boeke en my pa se kontreistories. My ouma wat by ons gebly het, het graag rymspeletjies gespeel en ons sou partykeer sommer ’n hele gesprek net in rymsinne praat. Visuele prikkels was die bekende: in die houtplafon en leiklipvloer van die plaashuis, het ek verbeelde diere gesien; daar was gesigte in die vlamme; ek het beeldjies van miershoopklei gemaak. Vandag nog dryf die visuele my om te skryf.”

Carina se talent vir kuns en skryfwerk het saam-saam ontwikkel. Sy is soggens voor skool deur haar ma en pa wakkergemaak om eers te teken voordat sy skool toe is. Sy vertel verder aan Hanlie Retief: “Dan’t ek daar gelê en teken aan die houtgreine van die plafon, die deure.”

Die besef het eers later tot haar deurgedring dat nie alle kinders so gelukkig was soos sy om só vry en kreatief groot te word, met al die geleenthede om haar talente uit te leef nie. “Dis eers by vriende waar ek besef het wat vir my doodgewoon is, my kreatiwiteit wat my ouers sonder oogknip aanvaar het, is nie heeltemal die norm in die wêreld daarbuite nie.”

Carina matrikuleer in 1994.

Verdere studie en werk

In 1995 skryf Carina haar in vir die graad BA (Beeldende Kuns) aan die Universiteit van Pretoria. Behalwe die vakke wat deel is van die Beeldende Kunste-graad neem sy ook filosofie, pedagogiek en Sepedi. Sy dien as komiteelid van Studentekultuur en is verantwoordelik vir konserte (1995–1997) en bemarking en publikasies (1998). Sy skryf ook kuns- en boekresensies vir Die Perdeby, die weeklikse kampuskoerant en organiseer die Wedvlug-skryfkompetisie vir universiteitstudente. Sy behaal haar Beeldende Kunste-graad in 1998.

Oor haar studentejare vertel Carina vir Die Perdeby wat sy onthou: “Om in die son op Suidkampus te beitel, sweis, swets en lag terwyl die Beatles speel. Om elke naweek te dans dat die vloere vonk. Hoe wow dit was om vir die Die Perdeby stories uit te snuffel. Om die Vlieg-bundel vir Studentekultuur saam te stel. Ek was in Magrietjie en moes twee keer die Eerstejaarskonsert skryf – ek onthou hoe vrekskaam ek was én hoe opgewonde toe dit ’n prys wen. Om vakansies saam met vriende na Zimbabwe, Zambië, Malawi en Zoeloeland te toer en daar saam met swart oumas op landerye te werk, kliniek en poppekas te hou, bakstene te maak, water uit putte te skep, om ’n te vuur sing.”

In haar eerste jaar op universiteit word haar kortverhaal "’n Viking se voorskoot" opgeneem in die bundel Drif, saamgestel deur Lindeque de Beer (JP van der Walt-uitgewer, 1995). Die volgende jaar wen sy ’n derde prys in De Jager-HAUM Kagiso-FNB se kortverhaalwedstryd. Sy wen ook Finesse se Millennium-kortverhaalwedstryd in 1999. Sy publiseer in hierdie tyd ’n aantal gedigte in Tydskrif vir Letterkunde.

In 1998 organiseer die Suid-Afrikaanse Waterverfvereniging die kunswedstryd Eiers vir Afrika. Die wedstryd is in Desember 1998 bekend gemaak en in Februarie 1999 het hulle uit 97 inskrywings wat ontvang is, 66 vir die uitstalling uitgesoek. Carina se inskrywing “24 eggs in 1 day” in gemengde medium is as die wenner aangewys. Dit het bestaan uit ’n houtpaneel met 24 afdelings wat elk ’n ander voorwerp van herwinde Afrika-materiale bevat. Daar was ’n volstruiseier, sade, akkerdoppies, ’n bal waarom tou gedraai is, draad, pampoentjies, balle, eierhouers, Coca-Cola-blikkies, vere en draad, ’n bal wat vol saad geplak is, ’n klein skilpaddop, sonneblomsaad en ’n veer in ’n volstruiseier.

“Ek wou die diversiteit van Afrika in een dag uitbeeld,” het Carina aan Janine Morris (Beeld, 13 Maart 1999) vertel. “Afrika vorm ’n eenheid, maar bestaan uit uiteenlopende kulture, lande en nasies net soos een dag uit 24 uur en ’n warboel uiteenlopende emosies bestaan. Die eier of eiervorm maak deel uit van daardie dag.”

In 1999 verwerf sy haar BA Honneurs-graad in Beeldende Kuns met beeldhoukuns en visuele kommunikasie as vakke. Haar beeldhouwerke word onder andere gekeur vir uitstallings by Sasol Nuwe Handtekeninge (Pretoria Kunsmuseum), PPC Beeldhouer-uitstalling (Pretoria Kunsvereniging) en die FNB VITA Awards-uitstalling by African Window.

In 2004 en 2005 doen sy ’n MA-graad in Kreatiewe Skryfwerk aan die Universiteit van Kaapstad en behaal dit cum laude. Gedurende haar nagraadse studiejare ontvang sy die volgende beurse: Prof JJ Smith-beurs van R11 000, die Harry Crossley-beurs van R4 000 en die KW Johnstone-beurs van R3 000.

Carina beskryf haar beeldende kuns as ’n spel tussen natuur en bonatuur. “’n Jakkals ruik aan ’n vrou se hand: na wie aard ons? Wat is die verskuilde aard waarmee ’n lewende wese gebore word? Waar aard ons, waar voel ons tuis? Die aarde as planeet verskyn in ’n aantal sirkelvormige skilderye, maar uiteindelik wens my kuns vir die terugkeer na Eden of die Nuwe Aarde. As die kind ’n pofadder onder ’n druiwetros vashou, is dit asof vrede tussen dier en mens en God herstel.” (http://theresawilds.wix.com/carinastander#!visuele-kunstenaar)

Terwyl Carina op universiteit was, het sy in ’n kommune saam met vriendinne gewoon. ’n Vreemde man, Gerrit van Niekerk, wat ingenieurswese studeer het, het toe ook daar ingetrek. Sy het hom probeer vermy, omdat sy "ingenieurs verpes het omdat hulle oor alles stry en nooit ’n grappie kan vang nie”.

Sy vertel in die verhaal “Tweespoor” wat sy vir Ware Liefde / Romances to Remember (saamgestel deur Corlia Fourie, Human & Rousseau, 2008) opgeteken het hoe sy een aand, terwyl Gerrit beskuit bak, vir hom vra of hy ’n reisdroom het, "want daar is ’n stuk aarde wat haar al sedert haar kinderjare roep: die Amasone. 'Wag, laat ek jou my droom wys,' sê hy en gaan haal ’n boek wat hy as laerskoolkind present gekry het – ’n oerwoudboek.

“Ek was heimlik verlief, maar dié krulkop wou net my reismaat wees. Saam het ons ons rugsakke gepak, Cambridge bestorm en in ’n driehonderd jaar oue houtskuur gaan woon. Die landheer, John McGill was ’n bebaarde afgetrede beeldhoudosent. In sy studio het ek hout gekerf, brons gevyl, hars gegiet en só my verblyf in die ruim solder betaal. (...)

“Midsomer het Gerrit se broer in Italië getrou. Die Toskaanse klipdorp Pitigliano was ouer as die berge en reddeloos romanties: daar was kerktorings met koperklokke, kasteelmurasies, sipresse, papawervelde, katjiepierings, olyfboorde en wingerde. Die oggend van die troue het al veertien gaste salami gekap en veldblomme gepluk. (...)

“In Italië het die verliefdheid Gerrit op die skouer getik. Hou my dop, het hy gesê, en kyk hoe dit in liefde verander. My eie hart was egter onder narkose. Vir my was hy nou ’n boesemvriend, my reismaat. Sonder dat ek hom ’n greintjie hoop gegee het, het hy ’n volle jaar lank gewag dat my hart stadig ontwaak.

“Ná agtien maande in Engeland het die Skotse Hoogland gewink. Hier het hy blinkoog gevra of ek sy meisie sal word. Ons blyplek was ’n kothuis wat 150 jaar tevore aan die rand van Fairies Wood gebou is. Ons landheer, ’n eksentrieke Frazer, se familie het sedert vyftientoet op dié landgoed in die vallei naby Loch Ness gewoeker. Ons huisie had twee slaapkamers, vuurherde en ’n liggeel houtkombuis. Die eerste aand in die woudhuis het ons die Bybel oopgeslaan by Jesaja 63:14 en verstom gelees: ‘Soos ’n trop beeste na ’n groen vallei toe afgaan, so het die Gees van die Here sy volk na ’n woonplek toe gebring ...’ (...)

“In Skotland werskaf ek vir die beeldhouer Gerald Ogilverie Laing in sy kasteel-studio en by Kilmorack Gallery – ’n katedraal tussen die berge wat in die grootste kunsgalery in die Skotse Hoogland omskep is.

“Ná ’n halfjaar in Skotland was dit tyd om die waterval en rooiborsvoëltjie, die dynserige berge wat ligpers en spookwit skakeer, die wildeaarbei en rankroos by die voordeur te groet.

“Met 2002 se sonsverduistering is ek en Gerrit saam met sy gesin na die Kruger-wildtuin. Een middagete het ek ’n waatlemoen op my kop gedra, toe ’n wildvreemde man my voorkeer en vra of ek oor drie dae op safari wil gaan – vir ’n volle maand, gratis. In ruil daarvoor moes ek vir tien Nederlandse toeriste kook.

“Vir die eerste keer vandat ek en Gerrit twee en ’n half jaar tevore ontmoet het, sou ons mekaar vir langer as ’n dag nie kon kontak nie. Hy was rustig oor ons pad saam vorentoe, maar ek was benoud dat ’n huwelik my vryheid sou steel. (...) In die Okavango het die roete vir my helder geword.

Die mekoro met toeriste het dieper die delta in vertrek en ek moes drie nagte alleen op Makwena-eiland agterbly. Met ’n sarong om my lyf en ’n kop vol vlegsels het ek deur die oopgerolde tentflap na die maan gekyk. Ek het onthou hoe vry Gerrit is, hoeveel eenheid daar in ons gedeelde vryheid lê. Toe het ek my koplig aangeskakel en geskryf: Nou weet ek, oor grense heen, jy is vlees van my vlees en been van my been.

“Gerrit het al die pad van Pretoria af gery om my in Kaapstad te ontmoet waar die safari geëindig het. Met die weersiens was daar genoeg elektrisiteit in die lug om die ganse Koeberg van krag te voorsien. Een skemerdag, toe ek dit die minste verwag het, het hy my geblinddoek na ’n klipkop buite die stad ontvoer. Daar het ’n pootjiesbad op my gewag met kerse in ’n kring. Binne-in die bad was geweefde kussings, bakkies vye en neute, kaas en druiwesap. Ons het gesels oor die drie jaar saam, ons het gebid. Met donderweer in die verte het hy gevra of ek die langpad saam met hom sal vat. Die ring was twee blaartjies van rooigoud wat om ’n ambersteen krul. Gerrit het dit self met ’n ystervarkpen uit modelleerwas gekerf en by ’n juwelier laat giet.

“Stiptelik drie jaar nadat hy as vreemdeling in ons studentehuis ingetrek het, het ons getrou. In die tuin op die Bosveldplaas waar ek grootgeword het, is houttafels in ’n spiraal onder die reuse maroelaboom gepak. Fakkels en lanterns is aangesteek. Tagtig gaste was uitgedos in safaridrag, Basothokomberse en Ndebelerokke. Ek was kaalvoet, in wit. Die broers en suster het bekfluitjie en jembetrom getokkel, tjello en kitaar. My pa se speenvark en skaap was op die spit en soetmielies het oor die kole gesis. Daar was ’n stewige pot mieliepap, stervrugte en druiwe in uitgeholde boerpampoene, geroosterde groente, ’n kruiwa vol potbrood en biltongbrood, koeksisters en kolwyntjies, gemmerbier en moerkoffie. Later het ons in die skuur getiekiedraai.

“Agt maande later het ons Kaapstad toe getrek sodat ek ’n meestersgraad in Kreatiewe Skryfwerk kon aanpak. Drie studiebeurse het my in staat gestel om voltyds te studeer. Bedags het Gerrit oorkant my by die kombuistafel geprogrammeer. Sy seeklippie-oë en stoppelbaard was mooi om na te loer. Soggens het bye in die peperboom gezoem. Daar was ’n kaggel en ’n pootjiesbad in die huis. Wanneer die suidooster gewaai het, het die dakbalke, gemaak van ’n ou appeltrok, gesels.

“Ná agtien maande in Houtbaai het ons drie-uur een Saterdagoggend wakker geskrik met inbrekers in die huis. Op pad na ons slaapkamer het drie mans Gerrit met geslypte metaalstawe gesteek en gewurg. Hy het met sy lewe geveg om te keer dat hulle by my uitkom. Ek het deur die oop venster gespring en gevlug. Toe die inbrekers hoor dat ek buite is, het al drie my agtervolg. Die aanvallers was skaars ’n armlengte ver, die ysterstawe reeds in die lug, gereed om my te steek. Skielik het ek die Krag ervaar. Ek het my vinger uitgesteek en hard uitgeroep: ‘In the name of Jesus Christ you will not touch me!’ Hulle het die wapens laat sak en met ’n uitdrukking van totale skok na my gestaar. Toe het hulle gevlug.

“Hulle het Gerrit vir dood agtergelaat. Hy het ’n kopwond, ’n wond aan sy arm en ’n gaatjie in sy een longsak gehad. Sy nek was vol skrape waar hulle sy are probeer steek het. Hy het op die bebloede vloer gekniel en vir die siele van sy aanvallers gebid. Ek moes die vloer drie, vier keer mop voordat die water helder was. Snags was hy die ene angssweet. Soms was hy so taai dat ek oortuig was hy bloei. Ons het gedurig wipplank gery tussen uiterse vrees en verwondering. (...)

“Op my 29ste verjaardag word ons kinderdroom bewaarheid toe ons in die louwarm Amasonerivier bad. Visse vlieg met borsvinne deur die lug. Vleespienk rivierdolfyne blaas en spuit om ons. Hoog in die takke is ’n luidier. Die skarlaken-en-groen papegaai is so lank soos Gerrit se arm. Die blou-en-geel papegaai vlieg met die son op haar bors. Ons roei deur die vloedbos. Die waterlelies in die moeras is so groot dat ’n kind daarop kan dryf. (...) In Peru snuffel Gerrit ’n piepklein rooi poncho tussen stapels wolklere uit. Die kappie is met llamalammers geborduur. Hy glimlag: ‘Vir ons dogtertjie ... eendag.’

“Kersfees 2005 bid Gerrit: Die wêreld is wyd – waar op dees aarde moet ons nesskop? Hy kry die gevoel dat hy die atlas op bladsy 92 en 93 moet oopmaak. Skepties wonder hy hoe een plek op twee bladsye kan wees. Wraggieswaar: een kaart is ’n vergroting van die ander! Hy laai dié hoekie van Google Earth af en bewonder dit heeljaar. Elf maande later bel hy die eienaar op die dag dat die grond vir die eerste keer geadverteer word, en ons koop dié erf in die Tsitsikammawoud ...”

Carina se ouma Anna is met Alzheimersiekte gediagnoseer toe Carina 12 jaar oud was. Carina het haar ses jaar lank versorg: gebad, aangetrek, slaaptydstories vir haar gelees, vertel sy in Beeld (26 September 2011). Soos ouma leef hul anderkant werklikheid. “Omdat ek wou. Omdat ek iets wou doen om dankie te sê, want toe ek ses jaar oud was en Ouma se verstand nog helder, het sy my leer rym. Sy sou ’n woord sê en ek moes vinnig met ’n rymwoord antwoord totdat ons later spontaan in rymsinne sou praat – soms ’n hele gesprek wat rym!”

Carina se ouma is oorlede ’n week voor sy universiteit toe is. Sy onthou: "Haar liggaam was nog warm toe ek langs haar inkruip met ’n potlood en papier om haar vir oulaas te teken. As ’n soort herbesoek aan Ouma het ek twee jaar lank een middag per week Alzheimer-pasiënte in Cambridge en die Skotse Hoogland versorg. Een dag kom ’n nuwe pasiënt, naamkaartjie in die hand, voor my staan. Verwonderd, verdwaas. Versteurd, ja, maar haar woorde was die klokhelderste definisie van waansin: ‘This is me name, but I can’t find me anywhere.’”

Carina vertel aan LitNet: “Ons het vier jaar in Kaapstad (in Houtbaai en Lladudno) gebly en in daardie tyd van die huis af gewerk. Gerrit as programmeerder en ek as skilder en vryskutjoernalis vir vyf tydskrifte. Ons het besef dat ons die stad nie werklik nodig het nie, maar dat ons al ons werk oor die internet kan aanstuur. Ons het in Januarie 2008 Tsitsikamma toe getrek. Ek het ’n jaar hier gewoon voordat die tydskrifte besef het ek is nie meer in Kaapstad nie. Veral vir reisartikels maak dit geen verskil nie. In die stad het dit my ’n uur geneem om lughawe toe te ry; hier neem dit my ’n uur en ’n half. Die Tuinroete is ook nie ’n konserwatiewe soort platteland nie, daarvoor is dit veels te internasionaal. Hier is meer as een Italiaanse restaurant, ’n regte Portugese bakkery, ’n boekmaker, puik boekwinkels en viswinkels, ’n string deli’s, kunsgalerye.

“Om hierheen te kom was ’n soort semigrasie – die laaste kans wat ons die land wou gee voordat ons emigreer as gevolg van die gewelddadige misdaad. En ja, dit is veilig hier in die kuswoud. Ons draf in die berge, stap volmaan op die strand, word wakker saans van bosvarke buite die huis – nie boewe nie. In ons straat het mense slegs heinings om hulle honde binne te hou. Daar is net ’n venster tussen my kind en die blouape en bosbokke in die tuin. Vryheid: dis hoekom ons hier is.”

In 2006 word Carina se eerste digbundel, die vloedbos sal weer vlieg, deur Tafelberg uitgegee. In 2004 en 2005 het Carina 45 nuwe gedigte geskryf vir die meestersgraad in kreatiewe skryfwerk by die Universiteit van Kaapstad. “Omdat ek ’n beeldende kunstenaar is, is my beeldetaal-klier effe ooraktief. Joan Hambidge (alias Oubasie) was ’n baie toegewyde dosent. Sy het die lat ingelê totdat ek verstaan het van beeldkongruensie en konkreetheid. Die kursus het my ook geweldig baie geleer oor die tradisie waarbinne ons skryf. Van die sewentig verse in die bundel is vyf en twintig lank terug geskryf – sommiges selfs in my hoërskooljare. (...) Daar is egter dinge waaroor ek twee en twintig jaar lank probeer skryf, soos die skietongeluk waarin my broer sy oog verloor het. Laasjaar (2005) het die vers ‘blindelings’ uiteindelik ontstaan,” vertel Carina aan Etienne Bloemhof (op LitNet).

die vloedbos sal weer vlieg is in 2007 op die kortlys van die Universiteit van Johannesburg se Debuutprys.

Op Versindaba beskryf Carina die deurlopende tema in hierdie bundel as volg: “Die woord ‘vloed’ in die vloedbos sal weer vlieg herinner aan oorvloedigheid en aan ’n skare: ’n ‘vloed’ van mense. Om te sê dat die vloedbos weer sal vlieg, is ’n profetiese uitdrukking van hoop, ’n verwagting dat daar oomblikke is wanneer die aarde kan ‘vlieg’ of floreer.”

"’n Vloedbos is ’n mangliet of 'mangrove': die wortelboom van die kuswoud. Nadat ek die bundeltitel gekies het, het ek in die Amasone gereis en gehoor dat die oerwoud die varzea of 'flooded forest' genoem word. Ek het sowaar deur ’n vloedbos geroei!” vertel sy aan Etienne Bloemhof.

Sy vertel verder: “Die sewentig verse is in vier afdelings verdeel. Die ‘Oesjaar’-afdeling gaan oor my grootwordjare in die Waterberg – die landskap en mense wat my gevorm het. Ek speel met werklikheid en bowerklikheid. Die tweede afdeling, ‘Karkaskaal’ gaan oor seksuele geweld. Hier erken ek my vrees om die slagting in ons land in die oë te staar én my vrees om nie te staar nie. Die donker geheim word óópgeskryf, sodat die Verlosser-argetipe kan verskyn en inisiasie plaasvind.

“Die reisigers in die ‘Ewenaar’-afdeling is ook geliefdes. Die dinamika van die huwelik is een van vryheid en eenheid. Die natuur is die ruimte vir sensuele ontwaking, kreatiewe vloeiing, eenwording. In die slotafdeling, ‘Groeikrag’, vloei die ek-God-verhouding uit in ’n ek-kosmos-verhouding. Wanneer die vloedbosse geseën word, is daar herstel vir Afrika. Die terugkeer na Eden, die staat van onskuld, kom in vele verse voor.”

“Die groot vonds van enige gedig is sy beeldgebruik,” skryf Marius Crous (Die Burger, 29 Januarie 2007), “en wanneer ’n visuele kunstenaar soos Carina Stander gedigte skryf, verwag ’n mens skerp waarneming en ’n juiste beskrywing van beelde. Wat haar beeldgebruik soveel varser maak, is dat sy aansluit by die bekende in haar omgewing en dit dan metafories omvorm.” Hy voel egter dat sy moet waak teen ouderwetse woordgebruik en te veel woorde.

Vir TT Cloete (Beeld, 30 Januarie 2007) verken hierdie debuutbundel ’n besonder wye plaaslike wêreld, maar ook ’n wêreld van ander nasionaliteite en landskappe. “Daarbenewens is daar intieme en delikate liefdesgedigte, naas liries religieuse gedigte, daar is gedigte van medelye met lydendes, met loopneuskinders, vigswesies en verkragtes – ’n ruim verskeidenheid. (...) Die gedigte is vol sonskyn, vol lag en sing en klank (‘’n vink rinkink in klinkende taal’), benewens die pynlike. Veral word hier baie van saad gepraat en dit voorspel ’n talent wat gevul is met baie mooi dinge wat nog kan kom.”

In Volksblad van 27 Februarie 2007 skryf Bernard Odendaal: "’n Sintuiglike weelde kenmerk die digteres se werklikheidsbelewing – waarskynlik meer akuut gemaak deur die feit dat sy doof gebore is, maar tog op wonderbaarlike wyse haar gehoor teruggekry het (‘Vrygeborene’). Die weelde van daardie belewing spoel oor in haar digkuns, wat sprankelend klankryk aandoen en uitmunt deur sy frisse beeldingskrag.” Volgens hom is die vloedbos sal weer vlieg is ’n opwindende debuut.

“Stander se debuut tref jou met sy ruie sintuiglikheid en die tuimeling van beeld op beeld,” skryf Francois Smith. “Dit is ’n woordgevoeligheid wat in die eerste afdeling, ‘Oesjaar’ gekoppel word aan grootwordjare op ’n plaas, en die poësie wat dáár ontstaan, is gewortel in die aardse, in die geluide, kleure en teksture van dae en nagte in die veld. Maar dit is ook poësie ingegee deur die ‘erflating’ en ‘voorbeeld’ van ouers en grootouers, ’n intieme verwantskap tussen mense waarin daar ’n verband ontstaan tussen boer met verskalwers en boer met verse (gedigte). Die mistieke strekking is opvallend, ook ’n aardmistiek, en die skryfkuns word ’n bykans rituele opwekking van die grondstowwe.”

"Carina se debuut beïndruk ’n mens met die woord-, klank- en beeldvaardigheid," skryf Daniel Hugo op LitNet. "Op die titelblad word die inhoud van die bundel aangegee as ‘sewentig vry verse’. Soos altyd in die geval van goeie poësie is die verse nie werklik vry of los nie, maar goed gekonstrueer met ryme, halfryme, refreine en sirkulerende elemente. Dit is ’n meerdimensionele bundel wat tot die oog, die oor, die hart en die verstand spreek."

Henning Snyman (Rapport, 6 April 2007) sê: "Carina is ’n jong digter wat vars kyk na die wêreld, ongerep en vry van ’n verstikkende lading van teorie en intertekstualiteit. Nie dat intertekstualiteit nie ’n teks se onderbou kan versterk nie, maar dis heerlik bevrydend om iemand te vind wat daarsonder kan dig en pragtige poësie kan skep. Stander se gedigte is inderdaad ’n oorvloed van beelde en geil waarnemings, maar kan dit dra omdat die tematiek intens daarmee verweef is. Die vier afdelings behels ’n wye bestekopname wat die mens teenoor die skepping stel, die gewelddadigheid en wreedheid, die erotiek en die godsdiens. Dis ’n moedige onderneming in die hand van ’n ervare digter, te meer so vir die beginner. Maar dié debuutdigter kry meer reg as wat sommige ervare digters kan vermag. Miskien deur die oorweldigende skeppingsdrang, miskien vanweë haar opleiding in die skone kunste, maar veral danksy een sterk, deurlopende leitmotif: die mens staan in sy onbegrip gekonfronteer en weerloos teenoor en terselfdertyd afhanklik van ’n Goddelike Wese. Feitlik in mitologiese vorm en formaat probeer die digterlike siel die oorweldigende en verwarrende indrukke poëties karteer. Asof die geweld van die skepping hier oorgaan tot die geweld van die gedig en die digterlike skeppingsproses. (...)

"Daar is oordaad, soms te veel teenwoordige deelwoorde, soms haastige oorgange. Maar dié jong kunstenaar ervaar die wêreld rondom haar met oog en oor, absoluut sintuiglik, en beskik oor die vermoë van beeld en woord. Met meer ervaring sal die verse gestroop word, maar intussen geniet die leser die sentiment van geil woord en beeld.”

Wanneer maak sy tyd om te skryf? Aan LitNet vertel sy: “Daar is drie dinge waarsonder ek nie kan skep nie: verbeelding, stamina en ’n sperstreep. Verbeelding is wat dit is: ’n binne-sintuig. Stamina is ’n soort hardkoppigheid, ’n single-minded wil om aan te hou skep, of mens nou wil of nie. ’n Sperstreep of deadline is ’n grens wat ek skep en waarby ek eenvoudig hou. Want wanneer die wilde perde van verbeelding deur my tuin hardloop, is daar ’n tyd om hulle te ry en ’n tyd om hulle tot rus te bring. Soos almal griffel ek ook maar oral inspirasie-notas neer. Die werklike verwerking en voltooiing van idees gebeur dan in die drie ure bedags wanneer my peutertjie slaap en van sewe tot elf saans as alles stil is.

“Daar was ’n stadium wat ek agt weke aanmekaar sou werk sonder om naweke te halt, maar ek vind dat tyd en effektiwiteit nie noodwendig parallel loop nie. Daarom maak ek nou weer tyd vir ou rituele wat my help om stamina te behou: klim twee keer per week berg, gaan boogy, rumba en tango elke week saam met my man, bid skemertyd op die strand, speel behoorlik met my kind, kuier in die hangmat met vriende, fliek. Eers daarná oorleef ek maklik ’n week waarin ek artikels of ’n kortverhaal, opdragvers en nuwe skildery moet inhandig. Werk hard, speel hard – dís die ritme wat my laat rimpel van kreatiewe plesier. En as ek ná ’n groot projek voel dat ek getrou genoeg was aan verbeelding, stamina en sperstreep, beloon ek myself altyd met ’n reis na ’n wonderlike plek waar ek weer nuwe skryf- en kunsidees kan versamel.”

woud van nege en negentig vlerke word in 2009 by Tafelberg uitgegee. Oor die dieper betekenis agter die titel van die bundel sê Carina aan Marlise Joubert (Versindaba) dat voëls die simbole van onsterflikheid is, omdat hemelwesens vlerke het. “Engele word ook verbind met die lug, wind en vrymaking. Die swerms trekvoëls in my verse staan vir grensloosheid, vir reis. Nege en negentig vlerke is ’n amper-daar. ’n Byna-volledigheid. ’n Afvlerkdier. En ’n woud is ’n droomwêreld, ’n primordiale ruimte van skoonheid en gevaar, ’n plek om te verdwaal. Heelwat van die verse is in paradyslike grond geplant, maar daar is byna altyd ’n spanning tussen skoonheid en gevaar. Skoonheid, wat gevaar impliseer, soos ’n vloeiende vulkaan of sneeustorting. Gevaar wat in skoonheid opgesluit is, soos die reënboogvel van ’n slang.”

Sy vertel dat die bundel vol vulkane, tropiese korale, eilande, moerasse en erotiek is. Ook vol vloede, woude, berge, swangerskap, vreemdsoortige diere en engele, gesprekke met digters, familie en vriende. “’n Tematiese hegrank tussen die twee bundels, is die reismotief. Maar waar die vloedbos sal weer vlieg meestal in Afrika afspeel, gooi ek hierdie keer die vensters oop na ander kontinente, veral Suid-Amerika. Hier is meer uitheemse spesies as voorheen.”

Carina verduidelik in Sarie (21 September 2009) aan Phyllis Green dat sy reeds drie jaar voor die boek verskyn het, die titel woud van nege en negentig vlerke gehad het en ook ’n prentjie van die voorblad in haar kop gesien het. Sy het dit geskets en in haar lêer gebêre.

Sy het dit egter eers geskilder nadat sy al 70 gedigte klaar geskryf het. "Die boom op die voorblad is net ’n geraamte, maar die drie vere wat daaraan hang, is die ene lig en lewe. Ook op die agterblad groei daar nuwe blaartjies uit die voël se dooie takvlerke. Die boom is simbool van opstanding uit die dood, omdat sade herleef en wortels en takke uitloof selfs ná droogtes of brande of boomslagtery. Met sy ondergrondse wortels en takke in die lug, verwys die boom na die hemelse, aardse en onderaardse. Die boom as organiese ritueel, as seisoendraer, is deel van my geestelike identiteit.”

Die bundel is in ses afdelings ingedeel en die sentrale tema in elk is die volgende (soos aan Phyllis Green vertel): “Die eerste afdeling, ‘vlam onder die water’ speel af op die vulkaaneilande van Hawaii, in Bolandse wingerde, langs die Kaapse kus, by Argentinië se 270 watervalle, in die Amatola en Kalifornië se woude. Hierdie gedigte is opgedra aan ‘die God van hemel en aarde’. Hy is die Vlerkman of Skutsengel wat die verdwaaldes opsoek en terugneem na neste wat sterker is as die storms.

“Die tweede afdeling, ‘vasteland, wankelland’, handel oor Suid-Amerika en Afrika. Vastelande is nie vas nie – hulle wankel: die Brasiliaanse slawe dans vir vryheid. Suid-Afrikaners immigreer, maar verlang. ’n Malawiese vrou met malaria versorg ander. Hier is die wonderwerk soms groter as die wond.

“Afdeling drie, ‘sondoop’, is gesprekke met vriendinne en met literêre voormense soos Jonker, Leipoldt en Weideman.

“In die vierde afdeling, ‘wildernis’, besoek ek weer die plaas in die Waterberg waar ek opgegroei het en waar my ouers steeds boer. Ek is nie meer ’n buikspreker vir die kind wat ek was nie, maar skryf nou oor my ouers in ’n tyd toe hulle so oud was soos wat ek nou is. Dit gaan hier oor herinneringe aan eenvoudige oorvloed en oorvloedige eenvoud.

“Afdeling vyf, ‘palm-pas’ is liefdesgedigte vir my reismaat en man. Dit speel af in die woudhuisie in die Skotse Hoogland waar ons vir ses maande gewoon het en oor ons saamwees in die Amasone-oerwoud. Dis verse oor eenwording, sensualiteit, bevrugting.

“Die sesde afdeling, ‘die nege-maande-moeras’, gaan oor die wonderlike wagtyd toe ek swanger was met ons eersteling. Die moerasse, riviere en oseane in hierdie gedigte, is ’n ruimte vir swangerskap: in die donker waterwêreld broei ’n geheim uit, ’n onsigbare seuntjie. Die bundel eindig by ’n nuwe begin: die geboorte.”

Bernard Odendaal (Volksblad, 5 Januarie 2010) is beïndruk met die "pragtige klankgebruik en beelding in woud van nege en negentig vlerke, spesifiek in die laaste twee afdelings. Die gevaar dat die ekstase-getinte lewensingesteldheid kan aanleiding gee tot inhoudelike en stilistiese oordaad, word myns insiens grootliks deur Stander vermy. Slegs die herhaalde, selfs opvallende gebruik van intensiverende of nuanserende samestellingsvorme, dikwels in verband met kleure, het plek-plek gesog wou aandoen. Ek haal ’n paar voorbeelde aan: ‘ryp-sagte buik’, ‘gebrande-oranje somers’, ‘tongpienk bloeisels’ en ‘siekblou see’. Talle besonder aantreklike gedigte deurspek egter die bundel. Dit bied ’n optimistiese lewensbeskouing wat egter nie so naïef is om die verskrikkinge en droewighede van die wêreld mis te kyk nie.”

Carina voer Catrina Aldrich (op LitNet) mee na ’n wye verskeidenheid landskappe, weerstoestande en stemmings. “Beelde van lewe en bevrugting is terugkerende motiewe in die bundel. Die kunswerk op die voorblad, deur Stander self geskilder, word op paratekstuele vlak ’n rigtingaanduider by die interpretasie van die teks, omdat dit een van die sentrale temas in die bundel op treffende wyse visueel belig. Die omslag beeld ’n skeletagtige boom teen die agtergrond van ’n blouerige naghemel uit. Die afwesigheid van sterre in dié hemelgewelf trek die aandag na die drie byna gloeiende vere wat uit die boom se dooie takke spruit. Die vitaliteit van hierdie vere is in skerp kontras met die indruk van doodsheid en verval wat die boom skep. Sodoende word die leser se aandag toegespits op die aanwesigheid van bevrugting, groei en nuwe lewe – temas wat op inhoudelike vlak sentraal staan.

“Ten spyte daarvan dat vernietiging en aftakeling in sommige afdelings en verskeie gedigte voorop gestel word, vleg Stander die temas van polsende lewe met ’n behendige kunstenaarshand dwarsdeur die bundel. Elke kwynende boom bevat gloeiende, lewende vere. Die implikasie van die titel, in kombinasie met die kunswerk op die voorblad, is dat die leser met ’n hele woud van sulke betowerende bome te make het. Die gegewe word nie beperk tot die drie vere op die voorblad nie, maar uitgebrei tot nege-en-negentig vlerke. Die getal nege-en-negentig suggereer ’n element van onvolledigheid en onvolkomenheid wat die prosesmatige voorop stel deur ’n onvoltooide, wordende siklus onder die leser se aandag te bring. Sodoende dui die titel aan dat die perspektief voortdurend op die toekomstige – op dit wat nog mag kom – moet wees. Dit is ’n aanbeveling wat beslis ook op Stander se digterskap betrekking het. Die bundel sluit immers af met ’n metapoëtiese bepeinsing oor hoe om ‘dié vroeglente’, die nuwe fase in haar lewe, doeltreffend te verwoord: ‘dit weet digter alleen’ (110). Hierdie digter het onteenseglik die gereedskap om dié voortdurende verkenningstog met haar fyn belewenis en seggingskrag so aan te pak dat haar lesers graag sal wil saamreis.”

Ampie Coetzee skryf as volg in Die Burger (19 Oktober 2009) oor woud van nege en negentig vlerke: “’n Bundel wat met verbeelding en metafoor só begin soos woud van nege en negentig vlerke van Carina Stander beloof om iets te beteken: om op die rug van ’n donkie in die see te swem/ deur ’n land bo die wolke/ oor landskappe van droom/ ’n pen soos ’n staf in die hand/ .../ om veerlig te dryf/ ­verse te skryf/ die son ’n engelkop/ vanaf ’n eselrug aanskou.

“Dit is dán moeilik om op die wyse van die prosa te her-vertel wat die metafoor op ’n ander manier ­vertel, op ’n ander manier na ­betekenis soek. Die inhoud, wat betref die spesifisiteit van tyd en plek, word grootliks oorheers deur digmiddele – ‘’n pen soos ’n staf in die hand’. (...) Dit is hinderlik dat subjekte in gedigte skielik verander; en dat sekere wendings nie verstaanbaar uit die konteks van ’n gedig kom nie. Maar dié besware wat ’n mens kon hê, is min in vergelyking met die metaforiese krag en die sterk verbeelding in die bundel.”

Vanaf 2006 vryskut Carina vir ’n aantal koerante en tydskrifte, onder andere vir Rapport Boeke, Beeld, De Kat, Rooi Rose, Insig, Sarie, Huisgenoot se boekebylaag en Lééf . Sy voer meestal onderhoude met medekunstenaars en skrywers of skryf essays en reisartikels. Saam met haar man vat sy die langpad deur Afrika, Suid-Amerika, die VSA en Europa en omskep dit later in reisstories. In 2006 en 2008 is sy aangewys as Artikelskrywer van die Jaar by die Media 24-tydskrif Lééf.

Carina het haar eerste solokunsuitstalling in 2008 in die Breytenbach-sentrum in Wellington in die Wes-Kaap gehou. Dit was getitel Aard – ’n spel tussen natuur en bonatuur.

Agt van Carina se gedigte is in Groot verseboek se nuwe uitgawe in 2008 opgeneem. Sy vertel op LitNet dat toe sy die e-pos kry wat haar vertel dat haar gedigte opgeneem is, sy gevoel het soos toe sy in matriek gehoor het dat sy gekeur is om beeldende kuns by Tukkies te gaan swot. “Al is ek (tussen Opperman, Breytenbach en meeste ander) net ’n eerstejaar met ’n eerstelingbundel, is ek nou in die geselskap van die Groot Geeste. Ore gespits, potloodskerpmaker en papier in die hand.”

Na die publikasie van die vloedbos sal weer vlieg het Carina in samewerking met Francois le Roux (die Ha!man) ’n CD met verse uit die bundel saamgestel. Haar gedigte beskik oor ’n musikaliteit wat spreek uit die refreine, rympatrone, allitererende en assonerende klank. Die woorde is nie net op papier musikaal nie, maar ook op die oor. Die CD, Vyftien musiekverse: die vloedbos sal weer vlieg, bevat 15 van Carina se gedigte wat sy self voorlees, met agtergrondmusiek en -klanke deur Francois. Dit is nooit oorheersend-dominerend nie, maar subtiel op die agtergrond. Carina se voorlesings is op sigself musiek en daaruit spreek haar kunstenaarstalent. Nie net is sy ’n beeldende kunstenaar en woordskepper nie, maar ook ’n stem-kunstenaar.

Vir die kunsliedere-produksie Nuwe woorde word nuwe liedere is ’n aantal van haar gedigte getoonset deur komponiste soos Niel van der Watt en opgevoer by Woordpoort in Pretoria in 2009 en die Woordfees in Stellenbosch in 2010. Drie van Carina se gedigte is ook getoonset deur die Nederlandse musiekgroep Souldada en word in November 2010 op hulle jongste CD, Oer de grins, vrygestel.

By die Volksbladfees in 2009 en Woordfees in 2010 is Carina deel van die kunsuitstalling Allooi, wat ’n tweegesprek tussen beeldkuns en woordkuns is. Vooraanstaande Suid-Afrikaanse visuele en woordkunstenaars is genooi om individueel of in pare twee nuwe kunswerke te lewer waarin beeld en woord geïntegreer word. Die enigste riglyn was dat elemente van sowel die visuele as woordkuns in elkeen moes voorkom. Carina was saam met Ingrid Winterbach die enigste individuele deelnemers.

Carina vertel aan Adolf van Coller van De Kat dat sy en Gerrit probeer om hulle seun Aden nuuskierig te maak oor die aarde en die mensdom en hy moet weet dat daar niks mee verkeerd is om "skaamteloos" lief te hê nie: “Voor Aden se speelvenster (my skryfvenster) is ’n bessieboom waaraan Knysna loeries op die oomblik smul. Vanoggend weer wakker gemaak deur blouape op die dak.

"Netnou saam getrippeldans op die wysie van ‘I’ve got joy like a fountain in my soul’. Ons lees stories, hou poppespel, bou blokkies, brrrmmm die karre, kruip oor duine, jaag seevoëls, soek met laagwater die pers seesterre in die getypoele, steek ons vingers in die anemone, teken met kryt, bou legkaart. Want ek wil hê hy moet wéét ek is hier. Dat ek síén hoe heerlik hy sy groottoon suig of sy dinosourus druiwe voer. Dat ek hóór as hy agter ’n vlieg aanhol en ‘wag, mot, wag!’ roep. Of slaaptyd die ganse heelal groet met ‘tatta blaar, tatta water, tatta maan’. Die ure wat hy bedags slaap, skryf of skilder ek soos weerlig; dan weer van sewe tot elf saans. Só het ek ’n ses-uur-werksdag. Aden is gemaklik met vaste rituele én verandering, daarom reis hy altyd saam. Laasjaar in Frankryk het ons hom vir drie weke lank elke aand in ’n ander gîte d’etape (stappershut) se wasbak gebad. Vanjaar is ’n camper van toer. Op 21 maande was hy al 26 keer saam met ons in die pens van ’n vliegtuig.”

Carina se eerste roman, Wildvreemd, word in 2011 gepubliseer. Sy het aan Hanlie Retief (Rapport, 4 September 2011) vertel dat die roman nie sommer gebeur het nie. Dit het 15 jaar gevat, is 20 keer oorgeskryf, en al wat haar aan die gang gehou het, was "geloof, hoop en liefde". En al was sy soms nie seker van haarself nie, het sy ’n onwrikbare vertroue gehad in haar karakters en in die storielyn.

Die uitgewers het dit sewe maal teruggestuur aan haar en elke maal was daar ’n briefie by wat sê dat die storie sterk is en so ook haar skryftalent, maar dit was op daardie tydstip vir hulle nie genoeg nie. Sy het weer ’n jaar daarna probeer en dit ingeskryf vir die romanwedstryd, met dieselfde gevolg: “Ek onthou hoe’t ek vir my troostee gemaak en by die venster gaan sit en vir die eerste keer in die 15 jaar gehuil.”

Jeannette Ferreira het in haar keurverslag vir Carina praktiese wenke gegee wat haar gehelp het om op die regte spoor te kom. Aan Hanlie Retief: “Ek’s lus en koop ’n kas wyn en blomme vir almal wat die manuskrip deur die jare afgekeur het, want hulle’t my gered van om die manuskrip te vroeg op die mark te sit.

“Die eerste keer dat my storie in my kop gespring het, was ’n sin uit my hoofkarakter se mond, nou op die eerste bladsy van my boek. Dit was in 1996, ek het kuns op Tukkies geswot en ek was in die stort, toe spring hierdie sin in my kop: stilte is ’n oergeluid.

“Ek het geweet dis die eerste sin van my roman. Ek het dit neergeskryf en gaandeweg het die vrou in my gedagtes vorm aangeneem. Sy is stom, en die rede daarvoor is omdat ek haar een wou maak met die diere, die stemloses. Sy is die verpersoonliking van stemloosheid.”

Gedurende die 15 jaar het die gebeure in die verhaal nie eintlik verander nie, maar een oggend – “nogal terwyl ek tande gevlos het!” – het sy skielik tot die besef gekom dat die verteller plek moet maak vir agt ek-vertellers en dit was net wat die manuskrip nodig gehad het.

“Ná soveel jaar wat ek met die karakters saamgeleef het, het ek hul stemme gekén, ek het presies geweet hoe elkeen klink, ek het toe bloot die mikrofoon aan hulle gegee. En toe werk die boek.

"Andersheid, buitestanderskap, is ’n tema in Wildvreemd. “Dit gaan oor doodgewone mense, maar êrens voel hulle hulle pas nie in nie. Dis nie ’n soekende identiteit nie, dis meer ’n viering van individualisme. Elkeen is ’n wildvreemdeling, maar in die buitestanderskap is hulle ook eenders in hul weerloosheid teenoor mekaar.

"Deur die verloop van die verhaal ontwikkel hulle deernis vir mekaar. Met die hoofkarakter, ’n stom byeboer, gebeur dit oor ’n tydperk van nege jaar, waarin sy vrede maak met haarself."

Oor haar hoofkarakter vertel Carina aan Elmari Rautenbach (Beeld, 7 November 2011): “Nege jaar gelede trek ’n vreemdeling van onsekere herkoms alleen in die Ruig in, ’n stuk oewerbos in die Waterberge van Limpopo. In die ­jare wat volg, bekwaam sy haar as uitsonderlike byeboer en veg vrou-alleen teen onwettige jagtery, soms op wraaklustige wyses. Almal vrees haar. Hulle glo die byt van ’n hiëna is die rede dat sy stom is.

“Vir my is die byeboer die verpersoonliking van die stemloses, die diere. Byeboerdery is een van die primitiefste boerderye op aarde. Dit pas by die ‘oergeit’, die sprokiesagtige of fantasmagoriese in Wildvreemd. Die koninginby is ook ’n metafoor vir die byeboer wat iets vreemd wonderliks in die geheim vorm. Soos ’n by is sy potensieel gevaarlik, selfs dodelik, maar ook heilsaam soos heuning.

“Die sikliese konsep van viriliteit ná die dood lê ook na aan die hart van hierdie verhaal. Die byeboer word uitgebeeld as ’n soort inisiant omdat sy die siklus van slagting tot genesing voltooi. Nadat sy uit die sogenaamde skyndood opgewek is, weet sy wat benede die onbewuste lê. Ek werk hier met die idee van die inisiant as bonatuurlike wese – ’n konsep wat sterk inspeel op onsterflikheid of ewige lewe, van skeppingskrag wat heers oor die dood.”

Of soos sy in dié kort uittreksel “vertel”: “Vir hulle is ek die alleendier, die eenkant een, die sondebok. Die woordstom vrou wat slaap tussen donker skaduwees.”

Carina het nog nooit self gevoel sy’s ’n buitestander nie. “Dis vir my half snaaks dat dit die hooftema in die boek is.”

Oor die diere-en insekte-ryk wat so ’n belangrike rol in Wildvreemd speel, vertel Carina aan Rautenbach dat sy van kleins af ’n gevoel vir bewaring gehad het. Sy het kleintyd gesê dat poppe dood is, "maar diere práát". “In my slaapkamer as kind was daar duifkuikens wat uit neste gewaai het, boskatjies wat deur miere opgevreet is, ’n duikerlam sonder ma. Op skool wou ek ’n ruk lank veearts word, maar toe kry ek 29% vir wiskunde en 92% vir stelwerk!

“Ek is nie gekant teen jag as sodanig nie. D Scott se artikel ‘Strikke en valle – die vloek van die natuurlewe’ wat in 1982 deur die destydse Fauna & Flora (Transvaalse Afdeling Natuurbewaring nr 39) gepubliseer is, was die prikkel vir die stryd teen onwettige jagmetodes in Wildvreemd.

“Strikke en slagysters is die wreedste denkbare wyse om ’n dier dood te maak. Onwettige jagters het geen genade vir lydende, verminkte diere nie. Die vernietiging van die natuur maak my woedend. Woede is soms suurstof vir die vuur wanneer ’n mens skep.

“Veral woede wat gebore is uit ’n liefde – in die geval van Wildvreemd was dit my liefde vir die wildernis. Ook my liefde vir vryheid en my woede teenoor diegene wat ons daarvan probeer ontneem.

“Die verhaal gaan dus nie net oor die bewaring van die natuur nie, maar oor die beskerming van lewe – ook die sielslewe van die mens. Dit is ’n verhaal van slagting in al sy vorme hierdie, van die doodgeswygde en vryheid. Veral vryheid.”

Die titel Wildvreemd kan ’n hele aantal betekenisse hê, onder ander die Waterberge se "wildernis" wat die agtergrond vir die verhaal is met sy "gramadoelas, en die ongerepte idilliese landelike ruimte". Dan kan dit ook dui op die "verwildering" van Byeboer en haar verbanning uit die gemeenskap.

"Wildheid" kan ook dui op die tekens van onmenslikheid en barbaarsheid in die mense se omgang met mekaar. Maar dit kan ook dui op "wildvreemd" in sy gewone betekenis: elke karakter beskik oor ’n "vreemdsoortigheid of rariteit", wat beteken dat elkeen op ’n manier ’n "wildvreemdeling" raak.

Saam met die bekendstelling van die roman is ’n solo-uitstalling van kunswerke wat op die roman gegrond is, by die Lanzerac Hotel op Stellenbosch gehou. Hieroor vertel Carina aan Elmari Rautenbach: "Ek het altyd geweet dat ek my lewe aan die skeppende woord én beeld wou wy; aan skryf én kuns. Dis soos ’n spiraal: Eers het ek Wildvreemd in my gedagtes sien afspeel, soos ’n fliek, toe het ek dit geskryf, en nou is ek terug by die sien: die visuele kuns."

Haar uitstalling by Lanzerac beeld die karakters en tonele in die boek visueel uit en só word die woorde ook beelde en kom ’n mens by die titel van die uitstalling uit: Wildvreemd: verbeelde woorde.

Op haar webwerf sê Carina die tekeninge is van karakters met wie sy saamgeleef het. “Ek het soveel jaar met die karakters in my gedagtes saamgeleef dat ek voel asof ek hul stemme en geite volkome ken,” verduidelik sy. “Jare gelede het ek selfs een aand gedroom hoe ek in ’n huis instap en daar is al my karakters almal saam in een vertrek, besig om met mekaar te kuier!

“Hulle het hulle nie juis aan my gesteur nie, asof ek ’n vreemdeling vir hulle was. Maar ja, ek weet hoe hulle lyk en klink en nou, vir die uitstalling by Lanzerac, deel ek hierdie prentjies in my kop met lesers in ’n reeks van 40 kunswerke.”

In Beeld (5 Desember 2011) skryf Saartjie Botha dat die verhaal van Wildvreemd heel eenvoudig voorkom: "Nege jaar tevore trek ’n vreemde vrou in die Ruig in. Die Ruig is ’n stuk ongerepte natuur in die Waterberge. Vreemd, want sy praat nie en skakel nie in nie, en vreemd vanweë haar eienaardige, maar aantreklike voorkoms en gewoontes. Sy leef na aan die aarde, boer met bye en voer haar stryd teen wildstropers alleen en ongesiens. Een maal per maand verkoop sy heuning en kerse op ’n boeremark. Haar enigste vertroueling is ’n ruimgeestige boer, Braam Botha, wat haar heuningoes aanry mark toe en haar korwe uitverhuur aan die vrugteboere in die omgewing.

"Die gemeenskap beskou haar as mal; ’n heks, ’n skarlakenvrou van die nag wat seuntjies vergiftig. Sy is die hoofverdagte as ’n verwoestende veldbrand groot skade aanrig en mense daarin omkom. Ná die brand onttrek sy haar selfs nog meer, omring met haar bye en geheime. En gerugte wat nie gaan lê nie.

"Wildvreemd is in vyf hoofstukke verdeel: ‘1. Daar was ’n brand’, ‘2. Vier maande ná die vuur’, ‘3. Heuning na die reën’, ‘4. Ou bloed, jong bloed’ en ‘5. Vlees teen vlees’. Carina stel ’n agttal vertellers aan die woord wat vernuftig afgewissel word om perspektief-skuiwe te bewerkstellig. En hoewel die byeboer of brandgegewe sentraal in al die vertellers se betrokkenheid staan, het elkeen ook ’n eie persoonlike verhaal te vertel."

Botha beskryf Wildvreemd as vol kinkels. “Stander is aanvanklik suinig met inligting wat die verhaal in sy volle omvang laat ontvou. ’n Sterk spanningslyn word gehandhaaf en die slim afwisseling van vertellers laat die leser in afwagting uitsien na ’n volgende spreekbeurt. Dit is uiteraard onmoontlik om aan al die vertellers ewe veel gewig te verleen en sommige is aan die skrapse kant. Veral Wouter, Zach en Jarus is veel minder aan die woord as die ander vertellers.

"’n Sterker teenwoordigheid van laasgenoemde drie karakters en ’n paar snitte in Ingrid en Ebro se soms studentikose relase sou ’n digter gekonstrueerde verhaal daar kon gestel het en die reikwydte van die beleweniswêreld verbreed het.  Dit is egter veral Meraai as verteller wat my beïndruk het. Haar taal is ’n heerlike hutspot van Afrikaanse dialekte met ’n skeutjie ou Nederlands tussenin.

"Wildvreemd is ’n bevestiging van Stander se talent, deursettingsvermoë en gedrewenheid as skrywer. Daar is ’n paar steurnisse wat deurgeglip het, soos die slot wat gedwonge voel, met sommige karakters wat te vroeg in die verloop ’n soort lotsbepaling aanvaar. Die beskrywings van sensualiteit is soms te blatant en opdringerig en die lesers word ook nie subtiel genoeg gelei in die vorming van perspektief op die vertellers nie en het beslis nie ewe veel simpatie met en begrip vir elkeen nie. Dit is egter ’n moedige poging en nie sonder bekoring nie. Ek sien met verwagting uit na Carina se volgende roman."

Carina het haar ook in Wildvreemd bewys as ’n vaardige skrywer wat net so tuis is in die oordadigheid van prosa as in die gestrooptheid van poësie. Veral haar natuurbeskrywings van ’n grootliks ongedokumenteerde gedeelte van Suid-Afrika is uitstekend.

Nini Bennett het in haar resensie geskryf (Beeld, 4 Desember 2011): "Stander se buitengewone kennis van die natuur en sensitiewe beelding maak van Wildvreemd ’n roman wat die leser meevoer. Die gedagtewêreld van die karakters oorheers die teks, en die atmosfeer is dromerig en impressionisties: 'Toe sy die flesse aangee, het ek die vars bloed onder haar vingernaels gesien, haar handpalms rooi gevlek, soos herfsblare. Aaneen het sy gehuil, sag soos ’n reëntjie. Maar ek het nie gevra nie; sy sou nie kon sê nie.'

"Op haar beste grens Stander se waarneming aan die sublieme, terwyl die intriges en legkaart van perspektiewe die leser sal boei. Wildvreemd is sterk aan te beveel. Stander skryf met hoop – hoop téén wreedheid en ongeregtigheid in, en met die gerusstelling dat liefde, versoening en geregtigheid seëvier."

Carina was van kleins af die kind vir wie almal hul stories en geheime kom vertel het, vertel sy aan Hanlie Retief in Rapport. “Ek het partykeer een storie uit 17 windrigtings gehoor en vroeg al begryp hoe mense mekaar verkeerd verstaan.”

Ná haar twee digbundels was dit vir haar lekker om “oorvloediger” te kon skryf, sê sy aan Hanlie Retief. "My inspirasie kom van die prose poets, soos Anne Michaels (Fugitive Pieces), Michael Ondaatje (The English Patient), Clarissa Pinkola Estés (Women Who Run with the Wolves).

"En Breyten Breytenbach betower my met sy vrye vlug, spontane wording. Hy is ’n regte skilderdigter – hy skryf met sy oë. Pablo Neruda lees ek vir sy metaforiese taal, Sheila Cussons vir haar verstommende helder spiritualiteit en Rilke omdat hy die meester van simboliek is.

“Ek kry ook ’n hengse kiek uit Bill Bryson (Notes on a Small Island) en Bill Watterson se Calvin and Hobbes: Scientific progress goes 'bonk'. Nie-fiksie wat vir my kragtige rigtingwysers is, is What is so amazing about grace (Philip Yancey) en die What to Expect-triologie. (By elkeen van my kinders se koms lees ek al 3 000 bladsye weer van voor af, van dag een van die swangerskap tot aan die einde van die peuterjare.)

“Afrikaanse romanskrywers wat my hart warm laat klop, is Chris Barnard, Etienne van Heerden (Toorberg) en Elsa Joubert (Die swerfjare van Poppie Nongena)

“Ek het ’n ewige plekkie vir Hemingway se Old Man and the Sea. En die Bybelboek Jesaja, ’n pragtige stuk poësie, maar ook prosa. Dit laat mens verstaan waarom die Hebreeuse werkwoord vir ‘dig’ en ‘profeteer’ dieselfde is: ’naba’.

“So, ek wil nie afskeid neem van poësie nie, maar ek wil dit net in ’n meer gedrewe vorm doen. Dat ek nie so veilig hoef te wees van die woorde nie …"

Carina se raad aan voornemende digters is die volgende (op LitNet):

• As jy net lank genoeg kan lewe om een gedig te skryf, waaroor sal dit gaan? Skryf vandag nog daardie gedig. Só keer jy dat die groot vonk binne jou geblus word deur ’n uitstellery en, uiteindelik, ’n afstellery.
• Maak dadelik ’n nota van daardie sterk sin of beeld wat by jou opkom wanneer jy by die vliegtuig uitkyk, ’n openbarende droom of brief ontvang, of ’n blaargeraamte sien as die son by jou kamer inskyn. Dalk omskep jy dit eers jare later in ’n gedig, maar as jy die oomblik van inspirasie nie neerpen nie, is dit water deur jou vingers. Vir altyd verlore.
• Poësie is klankkuns: lees jou vers hardop. Hóór of die ritme en klank aansluit by die inhoud van jou gedig.
• Publiseer ’n gedig slegs as jy bereid is om dit in lewende lywe voor ’n gehoor te lees; as jy jouself ten nouste aan daardie vers kan koppel.
• Moenie jou onklaar gedigte sommerso verloën nie. Op my rekenaar is ’n lêer met die heerlike dubbelsinnige titel, “Gedigte om te verwerk”. Dit is 117 bladsye lank.
• Skryf binne en buite seisoen. Dus: of jy nou lus is of nie. Op 11 het ek vir myself die reël gemaak dat ek elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf – ’n ritueel wat ek volgehou het totdat ek 17 jaar oud was. Dit het my selfdissipline geleer.
• Wees groeigereed, nie kleinserig nie.
• Omring jouself met reuse: op hoërskool het ek vir drie jaar die ATKV-Skryfskool op Potchefstroom bygewoon. Die eerste twee jaar was ek die enigste skoolkind – totaal verskrik én verwonderd. Om regte skrywers soos Antjie Krog in aksie te sien, het my laat besef hoe ontsettend baie ek moet leer. Dié besef het my uit die fase van tienerpoësie geklap – iets wat my andersins dalk dekades sou geneem het. Met die MA in kreatiewe skryfwerk by Kaapstad het Joan Hambidge my gewys op hebbelikhede waarvoor ek in my pasoppens moet wees en natuurlike sterk punte waarmee ek kan woeker.
• As jy regtig wil groei, bestaan daar nie iets soos om vir ontspanning te lees nie. Selfs al lees jy ook ’n slapstick komedie. Of jy nou blaai deur ’n mediese joernaal, ’n vakkundige natuurboek, ’n atlas, resepteboek, spreekwoordeboek of kinderboek, koerant en veral ’n digbundel: lees altyd met ’n pen in die hand, besig om die tricks of the trade te ontsyfer.
• Gaan lééf. Gooi jou deure oop. Snorkel kaal in die see. Besoek jou grootwordplek. Bid op ’n berg. Luister stip hoe mense gesels, na hul taal en lyftaal, veral na dit wat ongesê bly. Keer dan terug na jou binnekamer. En skryf met al duisend jou sintuie. Jou eie storie in jou eie stem.

By 2011 se Woordfees het Carina ’n uitstalling van haar kunswerke gehou. Daar was ses inksketse op die uitstalling: die oorspronklike weergawes uit haar digbundel Woud van nege en negentig vlerke, asook ’n sewende een – spesiaal vir die Slenterfees/Woordfees, getiteld Elwe en Selwe. Sy het ook twee ronde olieverfskilderye op bord uitgestal: die hoofkarakter in haar eerste roman, Wildvreemd, asook ’n roerende Return to Eden, waar ’n jakkals aan ’n vrou se gesig ruik. Dis vars en diep en vol hoop, soos haar aanhaling uit Jesaja 11:8.

Die laaste twee skilderye was Tuinier en ’n amper lewensgrootte-uitbeelding van Desmond Tutu getiteld Hemel en Aarde.

Carina is in 2011 genomineer vir ’n ATKV-Mediaveertjie, kategorie Beste Leefstyl-artikel.

Oor die drie verskillende genres waarin sy werk – romanskryf, poësie en skilderkuns – laat sy haar as volg uit (http://carinastander.wix.com/ontmoetcarina#!visuele-kunstenaar): “Gedigte is soms vir my ’n soort kitsverligting, soos om ‘help!’ te skree wanneer ’n klip op jou voet val of ‘kyk hier!’ as jy iets besonders beleef. Digters is dikwels gerig op die gevoelens en waarnemings van die ‘self’. Hulle skryf na binne. Ek dink romanskrywers is in die algemeen minder doenig met die ‘self’ omdat hulle ander mense se stories skryf. Hulle skryf meer na buite. Ek het die laaste paar jaar die behoefte om eerder my gedagtes in stories uit te stort. Liriese stories met ’n digterlike stembuiging. My gedigte, aan die ander kant, het steeds ’n verhalende of narratiewe element.

“In ’n poging om die onverklaarbare te verklaar wou ek die werklikheid herskep deur middel van ’n eie mitologie. Deur die gebruik van metaforiese beelding – in visuele kuns, digkuns of prosa – soek ek na ’n moontlike wêreld, ’n nuwe beelding. ’n Metafoor bring kategorieë saam wat voorheen vreemd vir mekaar was sodat die huidige kategorisering verskuif kan word deur die proses van assimilering – een voorwerp neem ’n ander voorwerp se eienskappe oor, al lyk dit asof hulle nie saamhoort nie. In een skets verander ’n vrou se hare in ’n vlindervlerk. ’n Uil omvorm tot ’n tak. ’n Jakkals ruik aan ’n vrou se gesig. Na wie aard ons? Wat is die verskuilde aard waarmee ons gebore word? Mitologiese en metaforiese beelding is draers van hoop omdat dit moontlikhede in die werklikheid ondersoek wat voorheen onmoontlik gelyk het. Hierom skep ek. Hierom sal ek aanhou skep.”

In ’n rubriek in Rapport (1 Julie 2011) skryf Carina onder die titel “Ek wil ook graag asemskryf, my kind ...”:

In die Bosvelddorpie van my kinderjare was daar net een verkeerslig – ’n verskoning vir die bestaansreg van die laerskool se padpatrollie.

Ek was nie in die padpatrollie nie. Ek was ook nie ’n biblioteekprefek nie. Ek is nie eens gekies om pouses toiletdiens te doen nie. Ek dink ek was die enigste standerd vyf sonder ’n balkie. Want ek had “’n houding”.

“Wat bedoel hulle met ‘houding’, Ma?"

Ma Truiki, ’n opvoeder in murg en been (sy het 40 jaar lank Afrikaans en Duits vir matrikulante gegee), trek die HAT nader. Sy lees en sê gewoon: "Hulle praat twak, my kind."

Die dag toe ek kom vertel het van die nuwe woord wat ons in Bybelonderrig geleer het, het Ma ook die HAT so nadergehark.

"Meneer het vandag vir ons gelees van Ragab die hoer. Ek het gevra wat ’n hoer is, toe maak hy of hy my nie hoor nie. Toe steek ek maar weer my hand op."

"O ja?"

Hy sê ’n hoer is ’n slegte vrou. Ek het gevra of dit iemand is wat haar kinders mishandel, toe sê hy ja, net so.

Sit Ma weer HAT in die hand. “Houding” is die verkeerde woord, besluit sy. “Nuuskierige bliksempie” is nader aan die waarheid.

Beland ek met my houding en al by die enigste sielkundige op die dorp.

Ek haat skool, sê ek. Mens moet ’n lelike, dik rok en ’n poniestert dra, balle vang en …

Daar was ’n ding waarvoor ek nie naam gehad het nie. Die ding dat Die Sisteem my wurg.

“Nou wat wil jy doen?” vra die sielkundige.

“Ek wil skryf. Met los hare.”

Al was ek net 12 jaar oud, was ek in my eie oë reeds jare al ’n skrywer.

Op agt het die eerste versreël my besoek en op elf het ek vir myself die reël gemaak dat ek elke tweede Sondagmiddag ’n gedig moet skryf – ’n ritueel wat ek volgehou het vir die res van my skooljare.

Die sielkundige het my gediagnoseer met vervroegde adolessensie.

“Maar wanneer jy 15 is en jou maatjies begin wonder oor hul plek in die lewe, gaan jy so mak soos ’n lammetjie wees.”

Sy was reg. Op hoërskool het ek ’n kalm, kreatiewe ruimte in Die Sisteem gevind.

In my matriekjaar daag Ma soos ’n stout kind by die huis op: Sy het my edlapkaart by die skool gesteel. Pure nuuskierigheid!

Ons lees my gr 1-juffrou se verslag: “Carina lewe in ’n wêreld van fantasie, ruil b en d om, maar maak mooi sinne.”

Ek was glo so stilverskrik in gr 2 dat ek eers in die derde kwartaal my hand in die klas opgesteek het. Dit was kort voor huistoegaantyd, toe Juffrou ’n prentjie ophou en vra wie ’n storie daarvan wil maak.

Ek het my hand opgesteek, die skaam handjie waarmee ek nooit iets wou vra nie, die hand met die vratjies wat soos aartappelmoere uitspruit, was so hoog in die lug dat die hele klas kon sien toe ek vra: “’Seblief, ’seblief, mag ek …?”

Laas week kry ek Vonk@verse in die pos: ’n nuwe digbundel vir laerskole, saamgestel deur Jeanette Ferreira. Versies wat ek as negejarige kind geskryf het, is hierin opgeneem.

Ek wys dit vir my drie-en-’n-halfjarige seuntjie, Aden. En hy oorrompel my met ’n sin so mooi, so vreemdbekend, dat dit my stil laat: “Mamma, ek skryf ’n storie van toe God lief was vir alles op die aarde. Ek skryf dit met my asem.”

Ek wil ook asemskryf, my kind.

In 2012, met Wêreldboekedag, vertel Carina aan LitNet watter karakter in ’n boek sy sou wou wees: "Ek sal daardie klein avonturier in Selma Lagerlöf se Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige (1906), oftewel Nils Holgersson se wonderbaarlike reis (1950),wil wees – die getoorde stouterd wat op die rug van ’n wit huisgans klim en saam met ’n swerm eksentrieke wildeganse na Lapland in Swede migreer. Saam sal ons ’n versonke stad en ’n towertuin ontdek, die weerheks op haar krom neus laat kyk, bosbrande en sneeustorms oorleef, hartseer raak oor die drooglegging van ’n meer, varkworsies uit ’n spens gaan gaps, arende en wildsbokke bevry, bere bevriend en die snawels wyd rek teen wreedheid. Sodra Smirre die vraatsugtige vos ons kom hinder, sal ek die fluitjie aan die punt van my mus sommer so tjierrr in sy oor blaas – oor en uit!

"Wat my meteens laat wonder oor daardie fluitjie in my kar en die fluitjies in my handsak, my bergklimsak, langs my bed ... Glo ek warempel sedert my kennismaking met Nils ’n kwarteeu gelede dat die skril gegil van ’n fluitjie elke rondloperbrak en rower sal afskrik? Ja, hand op die hart moet ek dit bieg. En dis nie al nie ... Raai waarom maak hamsters in hokkies my woedend of dompel dieretuine my in die diepste put van depressie? Nils se skuld, alles Nils Holgersson se skuld! Ook die ding dat ek altoos ’n venstersitplek in die vliegtuig bespreek en dan afkyk en kyk oor landskappe van droom.

"Selma Lagerlöf was die eerste vroulike wenner van die Nobelprys vir letterkunde. Jare later, tydens die Nobelpryslesing van 1980, het Czeslaw Milosz gesê Nils Holgersson se wonderbaarlike reis plaas die held in ’n dubbele rol: hy is die een wat oor die aarde vlieg en van bo af daarna kyk, maar dit ook in besonderhede sien. Hierdie dubbele visie kan ’n metafoor wees vir die digter se roeping."

Waaraan skryf sy nou?

"In 2001, terwyl ek die Skotse Hooglande binnegery het waar ek vir ’n halwe jaar sou woon, het ’n verhaal uit die niet op my afgepyl. Ek het net daar in ’n sneeulandskap in die middel van nêrens stilgehou, my skryfgoed uitgehaal en begin skryf aan ’n allegorie, ’n uitgebreide metafoor waarin reismistiek ’n rol speel. Intussen het ek doenig geraak met ander projekte, maar voortdurend navorsing gedoen op byvoorbeeld walvisjag en die giet van bronsklokke; ek het verskeie bergreekse besoek; eiesoortige karakters het hulle kom aanmeld. ’n Fliekmaker het die verhaalbeplanning gelees en voorgestel dat ons dit saam ontwikkel met die oog op ’n boek én draaiboek." (Beeld, 24 Maart 2014)

In 2012 het Riet de Jong-Goossens, die welbekende Nederlandse vertaler, Wildvreemd in Nederlands vertaal. Hieroor het Carina aan Willem de Vries (Die Burger, 6 November 2012), gesê dat dit vir haar heerlik was om saam met Riet de Jong-Goossens te werk: "Riet is ­uiters bekwaam en toeganklik. Sy het byvoorbeeld vrae ­gehad oor die tydsverloop, die ‘jongerentaal en volkse taal’. Die wisselwerking tussen ons was een groot plesier.”

De Jong-Goossens se eerste woorde aan Carina was: “Het was een heerlijke opdracht en nu, na wel tien keer lezen, geniet ik nog steeds van de tekst.”

Carina se reaksie hierop was: “Tien keer! Iets van Riet se deeglikheid én positiwiteit skemer beslis deur in die vertaling, want dit vloei heerlik. Ja, daar was woordspelings en boeregrappe wat nie maklik vertaalbaar is nie. Maar die hart van die boek, die binneklop het behoue gebly en daarvoor is ek diep dankbaar.”

Carina het gemeen dat daar “’n sekere vreemdheid en herkenning in Wildvreemd is wat Nederlandse lesers dalk aantreklik mag vind. Vreemdheid in die sin van andersheid, ’n soort Afrika-eksotika wat ons as Suid-Afrikaners miskien as heel ­gewoon ervaar.”

Omdat die boek nou nie net in Afrikaans ’n lewe het nie, sien sy sekere aspekte daarvan in ’n ander lig. “Dit het telkens vir my gevoel asof ek my verhaal deur die ander taal herontdek. Ek had veel plesier aan uitdrukkings soos 'zit daar vastgeroest', 'zaagsel in zijn kop' en 'tegendraads leeft'. Beskrywende woorde soos 'takvork' (mik van ’n boom), 'stokstaartjes' (meerkat), 'stekelvarken' (ystervark), 'feestbeest' (partytjiedier) en 'snotaap' (bog­snuiter) vind ek ook alte pragtig en verruimend.”

Wildvreemd is vir 2014 en 2015 voorgeskryf in ­Onafhanklike Eksamenraad-skole wat Afrikaans as ­huistaal aanbied.

Carina was een van die persone wat in 2012 ’n Goue Pen-prys van die Cordis-trust ontvang het vir haar besondere bydrae tot die bevordering van Afrikaans as gepubliseerde digter, romanskrywer en visuele kunstenaar. Die prys bestaan uit ’n oorkonde, R5 000 en ’n gratis publikasievoordeel by Cordis-trust-publikasies. Die fonds is in 2000 deur Fanie Marais gestig en gefinansier.

Hieroor vertel Carina aan De Vries: “Ter ­aansluiting by die mentorskap­filosofie van die trust transkribeer ek nou die stories wat my vyfjarige ­seuntjie, Aden, oor sy denkbeeldige land, Wolk­land, vertel. Ons wil dit oor ’n jaar of wat saam met sy tekeninge uitgee – ’n kinderboekie deur ’n kind. Tussendeur doen ek heelwat reis­artikels en rubrieke. Die ­roman waaraan ek tans skryf, is ’n allegorie of uit­gebreide metafoor waarin die wonderbaarlike en berglandskappe ’n groot rol speel.”

In 2014 het Laetitia Pople in Die Burger van 19 Maart berig dat Wildvreemd verfilm gaan word. ’n Ou vriend van Carina, Matthys Boshoff van Air Films, het haar genader om die boek te verfilm. Die vervaardiger is Piet de Jager, wat rolprente soos Verraaiers en Roepman gemaak het. Boshoff en Helena Kriel is verantwoordelik vir die draaiboek en die aanvanklike buitelyn van die draaiboek het Carina beïndruk. Dit sal met Engelse onderskrifte uitgereik word.

Aden, Carina se oudste seun, se boek Wolkland is in 2013 uitgegee en daarmee is Carina se wens om sy stories uit te gee, verwesenlik. Hy het in 2013 ses geword, het sy aan Willem de Vries in Die Burger van 14 Desember 2013 vertel. Aden se eie tekeninge en kleibeelde is gebruik vir die illustrasies van die boek.

Die stories en kuns in Wolkland dateer uit Aden se eerste vyf jaar. En sy beskou die boek as “die op­tekening van ’n tydgleuf, ’n speelse kartering van die innerlike landskap” van Aden.

“Ek glo vas dat talle voorskolers die lewe as vreemd wonderlik ervaar, maar deur woord en beeld skuif Aden vir ons ’n venster oop op die verbeeldingswêreld van die kleiner kind. My hoop is dat grootmense, met die lees van Wolkland, sal lus raak om hul skoene uit te skop, plat op die grond tussen die kleingoed te gaan sit en stip, stip te luister waar die dodo’s en dinosourusse deesdae ronddwaal.”

Die gesin woon in die ruie wêreld van ­Tsitsikamma. Nie net hierdie landskap nie, maar ook feite is saamgesit om die storie uit te beeld. Carina het die nawoord by die storie geskryf en daar het sy geskryf dat "feite die moontlikhede vir fiksie vertiendubbel” het. “Wetenskap het Wolk­land op die kaart help sit.”

Sy het aan Willem de Vries vertel: "Soos die meeste kleuters is Aden ­geweldig nuuskierig.” Hulle het dié leergierigheid baie sterk aangemoedig deur hom konstant van interessante feite te voorsien. “My man, Gerrit van Niekerk, ’n rekenaar­programmeerder, het dit veral geniet om hoekom-vrae interessant te be­antwoord. Hy en sy seun het lang ure gesels oor tektoniese plate, die werking van wolke en sterrestelsels.

“As ek die dag vir Aden in ’n ­museum ’n afbeelding van ’n selakant gewys het, duik daar kort daarna ’n hele skool selakante agter ons eie branders op! Of as ek vir hom vertel van kamele in die woestyn, hoor ek binnekort hoe sy dinosourusse ’n draai in ene ‘Diep-Egipte’ en ‘Behoorlike-Egipte’ maak. Kyk ons ’n BBC­ Earth-dokumentêr oor die Kongo, hoor ons hoe sy diere ook gloeiende ­alge in ’n Afrika-woud vreet. Die ­gevolg is dat die stories in Wolk­land dikwels feitelik korrek en oortuigend begin: 'Die pelikane het nie hier by die see gelewe in die tyd van die ­mammoete nie ...' Maar as jy jou oge uitvee, kan hulle 'ses en honderd keer oud word, daardie pelikane!'

"Dinosourusse en ander oerdiere was baie lank sy hooffassinasie," sê Carina, "daarna was dit werklike diere met ­mitologiese eienskappe, soos die ­seedrakies van Australië of die deursigtige glaspaddas van die Amasone – wat albei in Wolkland verskyn. Die heel vroegste deel van die boek, waar hy vertel van sy verbeeldingsvrou, Nana, en hul kinders wat woon ‘waar alles wit is’, is my gunsteling-storie in die boek."

Die mooiste woorde in die boek is vir haar die motto voor in die boek, "waarin hy vertel hoe hy ’n storie wil skryf met sy asem.”

Oor die teks het sy vertel dat sy saam met haar uitgewersredakteur, Francois Smith, gewerk het om te besluit hoe dit daar moet uitsien: "Deur die jare het ek dikwels Aden se sêgoedjies teen die Facebook-muur geplak – ’n vinnige manier van opteken – of aan familie gevonkpos. Ek het ook gereeld sy stories met die diktafoon opgeneem, sommer terwyl hy sit en speel, of oor die telefoon met sy ­oupas en oumas kuier. Vir Wolkland het ek ongeveer 15 uur van dié opnames woord vir woord getranskribeer. Ek het slegs vertellings uit Aden se eerste vyf lewensjare gebruik. Om spesifiek te wees: Die vroegste sin in die boek is op 27 maande gemaak en die laaste verhaal op 5 jaar en 11 maande.”

Sy was bevrees dat sy dalk nie objektief genoeg sou wees nie en dus het sy Smith se hulp ingeroep. "Ek het altesame 16 bladsye van Aden se vertellings aan Francois gestuur, aangebied as los aanhalings en as afsonderlike verhale, elk met ’n datum en ouderdom van toe Aden dit vertel het. Francois se vraag aan my was: Hoe kan ons ’n boek hiervan maak? Dis toe dat hy met die blink voorstel gekom het om die volgorde van die vertellings só te rangskik dat dit ’n soort sikliese skeppingsverhaal vorm, bewoon deur die kleuterkind se vreemde skepsels.”

In 2017 publiseer Protea Boekhuis Carina se volgende roman getiteld Die Bergengel. Dit is die eerste titel van ’n trilogie wat sy beplan om te skryf.

Oor die inspirasie agter die skryf van Die Bergengel vertel Carina op LitNet aan Naomi Meyer: "Op

2 Januarie 2002 het ek vir die eerste keer die Skotse Hooglande binnegery, waar ek vir ses maande sou woon en werk. Daardie dag, in die middel van ’n verlate sneeulandskap, het die titel asof vanuit die niet by my opgekom. Ek het stilgehou, my skryfgoed uitgehaal en geskryf: Die Bergengel. Ek het dadelik geweet dat dit ’n reismistiek gaan word, ’n roman met ’n seun as hoofkarakter."

Carina brei verder uit oor haar wedervaringe in Skotland en vertel dat sy Alexander Mackenzie, ’n Skotse geskiedskrywer se boek oor die Highland Clearances onder oë gehad het. In The history of the Highland Clearances neem sy toe kennis van die tydperk (die 19de eeu) in Skotland toe tot 2 000 duisend gesinne elke dag uit hulle huise gesit is, dorpe afgebrand is en derduisende Skotte gedwing is om hulle land te verlaat. Hulle stryd teen hierdie oorheersing het ongeveer 100 jaar geduur.

Sy gaan voort: “’n Spesifieke vertelling in die boek het my aan die hart gegryp: die verhaal van ’n bejaarde vrou wat in Gallies vanuit haar brandende huis geroep het: 'Oh Dhia, Dhia! Teine, teine!' Vertaal as: 'O God, God! Vuur, vuur!' Die beeld van ’n sterwende vrou wat in haar bykans uitgestorwe moedertaal vanuit ’n vuur roep, was vir my hartverskeurend, natuurlik ook omdat dit die Verskroeideaardebeleid van Brit teenoor Boer eggo.

"Die Highland Clearances het my denkbeeld geword agter die Vuurstorms van Gabriëllië, wat in Die Bergengel ook bekend staan as die Skoonbrand. Gruwels word gepleeg in die naam van ekonomiese en industriële vooruitgang, álles ten koste van onafhanklikheid en met ’n gepaardgaarde verlies van geliefde grond, streeksidentiteit en taal. Hoe kan die Vuurstorm beveg word? Ek het lank hieroor gewonder. Die inspirasie vir die Revolusie teen Vuurstorms het eers veel later by my opgekom by die lees van Christus se Bergpredikasie in Mattheus 5. Dit het my op die spoor gebring van Leo Tolstoi se filosofiese verhandeling The Kingdom of God is within you (1894). Dit was in Rusland verban, maar het die weg gevind na Mahatma Gandhi en gelei tot die niegewelddadige weerstandsbeweging satyagraha wat ek hoe later, hoe sterker in die trilogie betrek. 

"Ek het deur die jare baie nagedink en opgelees oor die universele aard van boosheid en broosheid in die mens se strewe na vrede en vryheid. Gevolglik bevat die boek ook kritiek oor die uitwissing van die natuur (hoofsaaklik die uitkap van woude en walvisjagtery) as uitvloeisels van hebsug. Daar word veral in die opvolgboeke uitgebrei oor die opkoms van ekonomiese monopolieë en ’n wêreldmoondheid. (...)

"In Roland Barthes se Mythologies (1957) is ’n hoofstuk 'The writer on holiday'. Dit laat my glimlag, want inderdaad is die skrywer op vakansie ’n mite! Skrywers en kunstenaars is ewige waarnemers. Ons aas die heeltyd met ons ore en oë. Ek het besluit om dié 'kwaal' in te span en die afgelope 13 jaar meer as 200 reisartikels vir verskeie publikasies geskryf.

"Die grootste vonk vir die ontstaan van Die Bergengel is dus ’n magdom dagboekinskrywings (wat later artikels geword het) tydens my reise in en op die woestynberge, sneeuberge, eilandberge, bergstede, bergwoude en vulkaniese berge van twee dosyn lande. Die foto’s wat ek tydens dié reise geneem het, het ek gebruik as visuele verwysings vir my kunsuitstalling-boekbekendstelling van Die Bergengel wat in Mei by die Tina Skukan-galery in Pretoria geopen het. Soos met my vorige boeke het ek weer 33 kunswerke gemaak wat my skryfwerk visueel verbeeld, inksketse van die tonele en karakters wat al sedert 2002 in my kop ronddool. Intussen het die Breytenbach Sentrum in Wellington gevra of ek op 16 September by die Tuin van Digters-fees die kunsuitstalling-boekgesprek oor Die Bergengel sal herhaal. Daarna sien ek baie uit!

"’n Ander groot vonk vir die ontstaan van die verhaal is die geestelike. Ek het die Bybel asook oergeskrifte soos Die Boek van Enog as interteks gebruik. Enog was die sewende generasie ná Adam; hy was Noag se oupagrootjie; en hy het heelwat oor engele geskryf. Ek is ook gefassineer deur natuurmistici soos die Heilige Francis van Assisi en Elia wat deur die kraaie gevoer is. Die spirituele onderstroom vloei in vele vertakkings regdeur Die Bergengel."

Naomi Meyer wou ook by Carina weet in watter genre kan Die Bergengel ingeprop word. Is dit iets splinternuuts wat sy geskep het? Hierop antwoord Carina dat Die Bergengel die eerste boek in ’n trilogie is: “Dit speel in op die tradisie van antieke Joodse geskrifte soos Die Boek van Enog, Kahlil Gibran se The Prophet en bekende Bybelverhale en sprokies. Maar Die Bergengel is nié ’n volwasse sprokie of fabel nie. En al is fantasie ’n genre waarvan ek hou, is dit hoegenaamd nie ’n Narnia of Lord of the Rings met trolle, reuse, elwe en eenhorings nie; ook nie ’n Star Wars met ’n Yoda nie.”

"Anders as met die fantasiegenre, is ál die karakters in Die Bergengel werklike mense, en bykans alle gebeure fisies verantwoordbaar. Parallelle kan getrek word met die bekende werklikheid (stoomtreine, walvisstasies, bronsgietery) en die karakters se strewe waarby die gewone leser kan aanklank vind, veral die herstel van die pa-seun-verhouding en die strewe na ’n skeppingsdoel. Dit is ’n soort coming of age-verhaal, maar in wese is dit nie ’n jeugboek nie. Soos by The Alchemist van Paulo Coelho is hier ’n seun op reis en trekke van magiese realisme. Magiese realisme veronderstel ’n realistiese uitbeelding van die werklike wêreld met ’n onverwagse verskyning van die magiese of bonatuurlike. Dit is daardie buitengewone oomblik in ’n doodgewone toneel wanneer die alledaagse heilig word en die heilige alledaags.”

"Ek wou met die skryf van Die Bergengel ’n gelykenis skep. ’n Allegorie. Die mooiste woordverklarings wat ek vir allegorie kon vind, is dat dit ’n uitgebreide metafoor is. Waarvan is Die Bergengel ’n uitgebreide metafoor? Van ’n groeiende gees. Van ’n mens se reis na jou binnelandskap – met berge en vlerke vir skuiling."

Carina het lank aan Die Bergengel geskryf. Terwyl sy haar twee digbundels en ook haar eerste roman geskryf het, was sy al besig met Bergengel. Ook tussen haar joernalistieke werk deur. Haar seuns was toe nog klein en heeldag by haar aan huis; dus was haar skryftyd gewoonlik saans van agt- tot elfuur of vroegoggend tussen drie- en sesuur wanneer almal nog geslaap het.

Carina het haarself geblinddoek terwyl sy Die Bergengel geskryf het. Meyer wou by haar weet hoekom sy dit gedoen het. Sy het gesê dat sy sowat 15 vakkundige boeke van voor tot agter deurgewerk het – oor ’n uiteenlopende aantal onderwerpe soos klokgietery, walvishandel, kulkuns, ondergrondse stoomtreine en nog vele ander. "Dit het gevoel asof my brein in die pad van my verbeelding begin staan. Ek wou terugkeer na die plek waar stories vandaan kom, na die rivier onder die rivier. Ek wou die verhaal weer in my gedagte sién."

Dit is hoekom sy musiek opgesit het, haarself geblinddoek het en die tonele beskryf het soos wat ’n fliek voor haar geestesoog afspeel. Die musiek wat sy gespeel het, moes "atmosferies of inhoudelik" by die spesifieke deel wat sy besig was om te skryf, pas. Op daardie manier was die musiek amper ’n tipe klankbaan vir die film in haar kop.

Carina het die storielyn van die drie boeke tot aan die einde uitgewerk gehad, maar sy het eers so twee jaar voor die publikasie van Die Bergengel tot die besef gekom dat dit ’n trilogie kan word en dít is soos sy Bergengel aan haar uitgewer voorgelê het - as die eerste boek in ’n trilogie. Die beplanning is dat die drie boeke 18 maande uitmekaar sal verskyn.          

In Literator beskryf Franci Greyling in haar bespreking van die verhaal as volg: “Die Bergengel vertel op die spoor van die reis- en grootwordjare van Eron Verberger ook die verhaal van Gabriëllië, ’n [fiktiewe] land in die oorgang vanaf ’n landelike na ’n geïndustrialiseerde samelewing. As enigste kind van die laaste rondreisende klokgieters, Gibor en Alida Verberger, groei Eron op in die beskermende omgewing van die kusdorpie in Tzur, een van die twaalf regione van Gabriëllië. Dié fiktiewe vasteland, waarvan ’n kaart in die boek afgedruk is, word in uitgebreide en gedetailleerde besonderhede aan die leser voorgestel en soos die gebeure ontvou, aangevul en verdig sodat  ’n veelvlakkige en geloofwaardige storiewêreld tot stand gebring word.

"Vroeg reeds maak Eron kennis met stories oor die mitologiese figuur van die Bergengel wie se hooftaak dit is om Vuurstorms te beveg, om vrede te handhaaf. Eron maak ook kennis met die bose in die vorm van ’n gevalle Bergengel, die goëlkunstenaar wat telkens van naam en gedaante verander: die reënboogmaker, die vuurmeester, die Verbluffende Bluffer, die steltstapper, Velvel Azasel. Om hom uit die kloue van Velvel en van ’n naderende Vuurstorm te red, neem Gibor sy seun op ’n reis waartydens hy hom in die kuns van klokgietery inlei, hulle nuwe landstreke leer ken, kleurvolle mense ontmoet, avonture beleef en ontberings ondergaan. Hulle pad kruis ook telkens met dié van Velvel Azasel wat Eron by herhaling uitnooi om hom te volg en Eron met sy eie skadukant konfronteer.”

"Die kenmerkende patrone en motiewe van ’n heldereis en die gepaardgaande volwassewording van ’n jong hoofkarakter, word met ’n groot verskeidenheid temas verweef, waaronder die verhouding tussen ’n ouer en kind, natuurbewustheid en die eksploitering van die omgewing, magsmisbruik en manipulasie, en die verwerking van persoonlike en gemeenskaplike trauma. Verskeie leidrade in die teks bied die moontlikheid om die tekswêreld as simbolies en allegories te interpreteer, asook met historiese en aktuele gebeure te verbind. Deur die loop van die verhaal word karakters van nader leer ken, geheime onthul en storielyne verbind. Met die herlees van Die Bergengel blyk dit hoe dié fynverweefde storiewêreld reeds van die eerste woord af tot stand gebring word.”

"Dit is veral die vertelstrategie, beskrywings en taalgebruik wat besondere tekstuur aan die werk verleen. Alhoewel die gebeure met ’n agternaperspektief deur ’n eksterne verteller vertel word, word die waarnemings van die verteller en karakterfokalisator(s) sintuiglik en in soveel besonderhede beskryf, dat die tonele as’t ware voor die leser afspeel.”

"Poëtiese en ritmiese taalgebruik en verdigtingstegnieke soos beskrywing, beelding, enumerasie en alliterasie dra by tot die besonder sintuiglike ervaring. Die poëtiese taalgebruik en beklemtoning van besonderhede bring mee dat nie slegs die oorkoepelende narratief en tonele as ’n uitgebreide metafoor vertolk kan word nie, maar ook dat sinne en woorde potensieel met betekenis gelaai word.”                                                                                                 

"Waar die uitgebreide besonderhede, gedetailleerde beskrywings, ryklike gebruik van metafore en poëtiese taalgebruik tot die atmosfeer en tekstuur van die werk bydra, kan dit egter ook ervaar word as oorverduideliking en bewustelike mooiskrywery. Soos Eron (wat die lewe met sy eie verstand en al honderd sintuie ontdek) behoefte het aan tyd om te rus en te herstel, voel die leser van Die Bergengel soms sintuiglik oorlaai. Hier sou gestroopter taalgebruik groter balans kon bring.”

"Vir lesers van fantasie en magiese realisme, waar ’n geloofwaardige wêreld deur noukeurige aandag aan klein besonderhede opgebou word, en vir lesers wat die verskuilde moontlikhede al lesend wil ontdek, bied Die Bergengel ’n boeiende leeservaring – en die vooruitsig dat die wêreld en karakters in die volgende twee boeke van die trilogie verder verken kan word."

In haar resensie van Die Bergengel op LitNet Akademies is Elzette Steenkamp net so positief. Nadat sy die roman van Carina Stander gelees het, het sy besef dat sy geen bekommernisse hoef te hê oor die stand van fantasie in Afrikaans nie. "Stander se pragroman is ’n waardevolle bydrae tot nie net die afgeskeepte fantasiegenre nie, maar ook die Afrikaanse letterkunde in sy geheel. Selfs lesers wat nie aanhangers van die fantasiegenre is nie, sal die roman toeganklik vind. Die magiese elemente van Die Bergengel verryk die verhaal en dra by tot die meesleurende, amper gewyde, toon van die roman.”

"Die genreverbuiging wat in Deon Meyer se Koors aangewend word, kom ook in hierdie roman na vore. In hierdie geval skep elemente van onder andere spekulatiewe fiksie, allegorie, magiese realisme, bildungsroman en ekokritiek, asook die verwewing van natuur, bonatuur en die menslike elemente, ’n intelligensie en literêre diepte wat die roman verhef tot een met meer om die lyf as ’n blote fantasievlug. Daarby suggereer die verbeeldingsvolle naamaanwendings in die verhaal, ’n selfs dieper verwewing wat die liriek en rykheid van die verhaal verder verhoog en die menslike bewussyn terg om klaarheid oor die beelde en betekenisse wat dit oproep."

Die tweede titel in die trilogie is Die wonderwese en word in 2019 uitgegee - weer deur Protea Boekhuis.     

In die voorwoord tot Die Wonderwese word die storie as volg beskryf: “Vanaf die vroegste tye verlang die mens na ’n tydlose staat waar verlede, hede en toekoms versmelt. In die soeke na dié bo-tyd-ruimtelikheid is daar dikwels ’n bewuswording van die ewigheid, en ewigheidswesens soos engele, meerminne, drake en duiwels maak hul verskyning in petrogliewe en volksverhale regoor die wêreld. Sekerlik een van die mees ontwykende ewigheidswesens is die Wonderwese van die Gabriëlliese mitologie. Volgens mondelinge oorlewering en opskrywings in Die Boek van Bergengele is die Wonderwese slegs sigbaar vir dié met ’n sogenaamde gawe van ‘helder sienkrag’, daarom staan dié wese in algemene spreektaal ook bekend as die deursigtige Teenwoordigheid of die Fladdering.

"In Bagterstam se Leksikon word ‘Wonderwese’ as volg toegelig: oervlerceia [urflærsia] snw (1) in Gabriëlliese opskrywings die geskenk van die Helder Een aan die eerste Bergengel, die Heilige Jared; (2) ’n vrylewende voëltjie wat deur die eeue oorgedra is van Bergengel na Bergengel, maar slegs twee of drie keer in ’n Bergengelbewind van twintig jaar verskyn (3); die mistieke verteenwoordiger van die Helder Een wie se nabyheid tot oerheimlike vermoëns en verstommende wonders lei.”

“Gedurende die ampstermyn van elke Bergengel wat ooit die land Gabriëllië gedien het, was daar lewensgevaarlike situasies waarin geen lewenslesse van die Geseëndes en geen natuurlike gawes of talente ’n Bergengel van die dood kon red nie. In sulke tye het die Wonderwese verskyn, waterskeidingsoomblikke wat later in die geskiedenis bekend sou staan as mîkal’lî, oftewel suiwer mirakels.”

Op LitNet skryf Elzette Steenkamp as volg oor Die Wonderwese: "Die Wonderwese is donkerder, digter verweef, meer gemaklik in die liminale posisie iewers tussen digkuns en prosa, fantasie en allegorie. Stander speel met ’n geoefende hand met die taal. Haar slim verwewing van Bybelse tekste, sprokies, filosofiese vraagstukke en tong-in-die-kies verwysings na haar eie digkuns en populêre kultuur dui op ’n volwasse skrywer in volkome beheer van haar kuns.”

"Met die leser reeds bekend met die geskiedenis, geografie en etniese groepe van Gabriëllië, kan Stander vir eers wegbreek van versigtige wêreldbouery en haar toespits op die komplekse binnewêreld van haar hoofkarakter.”

"Die sestienjarige Eron Verberger is lankal nie meer die grootoog kind wat saam met sy pa die veilige hawe van Skittering verlaat het om ’n lang klokreis aan te pak nie. Eron, nou ’n volwaardige Voetwerker vir die Geheime Rewolusie teen Vuurstorms, is op soek na die laaste van die agt Geseëndes sodat hy met sy pa in Afrika herenig kan word. Kan hy op die heilige Wonderwese staatmaak om hom te bewaar teen die gevare wat op hom wag? Bestaan dié Teenwoordigheid werklik? (...)

"Eron dra die fisieke en sielkundige letsels van sy avonture wat in Die Bergengel uiteengesit word. Sy verminkte hand is nie net aan die donker hebsug van sy aartsvyand, Velvel Azazel, ’n konstante herinnering nie, maar ook aan die duisternis in homself. Hy worstel ook met die besef dat die helde in sy lewe miskien nie so leliewit is as wat hy gedink het nie – dat daar baie skakerings van grys tussen die wit van reg en die swart van onreg is.”

"Soos in Die Bergengel, blaas Stander weer lewe in die natuurwêreld van Gabriëllië. Maar ook hier is die letsels van die Skoonbrand duidelik sigbaar, soos die erosie en hongersnood wat heers oor die eens vrugbare Klaagtermeer.”

"Die Wonderwese trek vergelykings tussen die menslike en niemenslike slagoffers van die Skoonbrand: tussen die weeskinders van die Lammerhuis en hulle gebroke troeteldiere, tussen die weerloses en armes en die ongenaakbare landskap waaraan hulle uitgelewer word, en tussen Eron se onderdrukte seksualiteit en die onvrugbare natuur.”

"Die parallelle wat hier getrek word tussen die lyding van die natuur en dié van die mens bied ook ’n sweempie hoop. Eron se geleidelike ontwaking beteken ook die herstel van die natuurlike orde. Na die loutering kom immers die Paradys. Vir die ontknoping sal ons natuurlik moet wag vir die laaste boek in die trilogie, Die Waterplek. Hierdie keer sal ek Carina Stander nie so maklik onderskat nie."

Vir Jonathan Amid (Netwerk24, 30 Desember 2019) is daar net twee vrae wat belangrik is wanneer daar van Die Wonderwese gepraat word: “Kan die opvolg net so indrukwekkend wees soos Die Bergengel en kan Die wonderwese lesers wat dalk gesukkel het met die eerste een, genoegsaam beïndruk dat hulle sal aangaan met die reeks?”

Amid beantwoord sy eie vrae: "Aanhangers van Die Bergengel sal verheug wees om te verneem dat die skrywer elke laaste greintjie van die liries-episodiese vertelstyl behou het. Van die inleidingsparagraaf wat begin met die woorde 'Die lied was ’n bergstroom...' is dit duidelik dat die digterlike instinkte van die skrywer het so sterk sal figureer in Die Wonderwese soos die omhelsing van intieme tonele tussen geliefdes en bloedstollende oomblikke waar die vertoon van en misbruik van mag jou laat sidder. Eerder as blote mooiskrywery ontgin Stander ’n eiesoortige harts-Afrikaans: ’n verledetydsfladdering waar woorde wortel skiet en beelde soos die helderste hallusinasies voor jou geestesoog verskyn.

"Omdat Stander kan voortborduur op karakters en landskappe reeds bekend aan lesers is daar min ruimte om haar hoofkarakter, Eron Vergerger, seun van Alida en klokmaker Gibor, laag vir laag oop te skryf, om sy fisiese en geestesreis tot in die kleinste, oortuigendste detail te laat lewe. (...)

"Onvoorspelbaar, beduidend meer ontstellend en met heelwat meer ambivalensie en skakering is die sentrale stryd in Die Wonderwese nie bloot die goeie teen die bose nie, maar die dekadensie en verval van onverdraagsaamheid en haat teenoor die opbouende krag van stilte, sagtheid en liefde. Die Wonderwese is ene betowering."

Baie lesers is dalk nie bewus van die feit dat Carina elk van haar boeke bekendgestel het met ’n meegaande kunsuitstalling - sy noem dit ’n "visueelmaking van karakters en tonele uit die boeke". Dit was ook die geval met die eerste twee dele van die trilogie. Die Bergengel is, soos reeds genoem, by die Tina Skukan-galery en Pretoria en die Breytenbachsentrum in Wellington bekendgestel. En Die Wonderwese se uitstalling was by Knysna Fine Arts Gallery wat aan Trent Read behoort. Vir hierdie uitstalling het sy 27 splinternuwe inksketse op Fabriano-papier uitgestal met aanhalings uit die boek as titels. Sy beplan om ’n beperkte uitgawe van twaalf afdrukke per inkskets te maak en dit via Facebook te verkoop. "Sodoende kan ek hopelik my gebotterde broodjie koop terwyl ek aan die laaste boek van die trilogie, Die Waterplek, skryf," sê sy aan Remona Voges op LitNet.

Publikasies:

Artikels oor Carina Stander beskikbaar op die internet

• Bloemhof, Etienne: die vloedbos sal weer vlieg– Etienne Bloemhof gesels met Carina Stander
• Carina se blog
• Carina Stander
• Carina Stander
• Carina Stander
• Carina Stander 
• Carina Stander 
• Chris: Carina Stander se Wildvreemdmet vuurdanse en kunsuitstalling bekendgestel
• De Vries, Willem:
  • Stander in Nederlands vertaal
  • ’n Wêreld om te verbeel
• Green, Phyllis: 5 boekminute met Carina Stander
• Groenewald, Jeanine: Rooi Roseshoot with journalist and artist, Carina Stander and family
• Hudson, Natashia: Towerwêreld van woorde met Carina Stander
• Joubert, Marlise: Digstring van die gedig “Lima”
• Joubert, Marlise: “Ek skryf met my oë, oor die sigbare en Onsigbare.”
• Kopskote: Carina Stander
• Louisa Jolanda: The untamed creativity of Carina Stander 
• Meyer, Naomi: Carina Stander oor kuns, verse en ’n Facebook-vendusie 
• Meyer, Naomi: Interview: A personal Disney fairytale 
• Morris, Janine: Eiers prikkel kunstenaars se verbeelding
• Ontmoet Carina Stander
• Opperman, AJ: Stander sprei haar vlerke met magiese trilogie 
• Pople, Laetitia: Stander se "Wildvreemd" word verfilm
• Prins, Jo: Hawking-“hel”: SA digter vertel
• Rautenbach, Elmari:
  • 3 vrae aan Carina Stander
  • (Veel meer) as 3 vrae aan Carina Stander
• Retief, Hanlie: Dié wat stom is, sal in beelde praat
• Steyn, Christa: Carina Stander reik tweede boek in trilogie uit 
• LitNet: Carina Stander: oorvloedigheid van hoop
• Vlugtige blik op ’n literêre wonderwêreld 
• Von Meck, Anoeschka: Kunstenaar se sensuele debuutroman

Artikels deur Carina Stander beskikbaar op die internet

• Agtergrond van die boek Wolkland deur Aden van Niekerk
• Agterstoep: Carina Stander 
• Amatola in die week van verkiesing
• Bloed, sweet, speeksel [kortverhaal]
• Boekedag 2012: Carina Stander kies ’n karakter
• "Breyten Breytenbach: die skilderdigter as mitologiese figuur." Akademiese essay oor vyf kunswerke deur Breytenbach
• Brokkelgrond [gedig]
• Carina Stander oor haar opname in die splinternuwe Groot verseboek
• Carina Stander se raad aan voornemende digters
• Eietydse luukses, ouwêreldse romantiek
• Ek wil ook graag asemskryf, my kind ...
• Gedigte
• "Die heelalburg van hertog Bloubaard."Akademiese essay oor die bundel Die burg van hertog Bloubaard deur HJ Pieterse
• Herinneringe aan Hening Snyman, my professor 
• Hoe maak ’n mens tyd om te skryf?
• kan keer [gedig]
• ’n Kind het uit my uit gegaan [gedig]
• Kruisbeen kuier [gedig]
• Laat woorde die laaste sê hê [gedig] 
• Nagswem [gedig]
• Nóg vis, nóg vlees [gedig]
• "O, wat is die brand?" – ontleding van Sheila Cussons se gedig, "Christ of the burnt men", 1 Nov 2009
• om op die rug van ’n donkie in die see te swem [gedig]
• Om soos ’n peuter poësie te praat
• Ons word vanmôre weer wakker [gedig
• palm-pas [gedig]
• Poësie kry vlerke: Resensie deur Elbie Adendorf van Vyftien musiekverse
• Seënwens vir Sherryne Willemse [gedig]
• Soos Ouma leef hulle anderkant werklikheid
• Sondoop [gedig]
• Uit die argief: Gedigte deur Carina Stander
• Verslangs: Woorde om asem te haal – ontleding van Antjie Krog se gedig, "Pietermaritzburg – 6 Augustus 1863", 29 Mei 2010
• Versmate vir reisigers
• Verstrooitjie [gedig]
• Vlam onder die water [gedig]
• Wildernis [gedig]

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum
• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum
• Lesers wat meer te wete wil kom van Carina Stander se trilogie, Die Bergengel, Die Wonderwese en Die waterplek kan Naomi Meyer se volledige onderhoud met Carina op LitNet lees (https://www.litnet.co.za/die-bergengel-n-onderhoud-met-carina-stander/)

Artikels oor Carina Stander beskikbaar op die internet

• Aard – ’n spel tussen natuur en bonatuur [resensie van kunsuitstalling]
• Bloemhof, Etienne: die vloedbos sal weer vlieg – Etienne Bloemhof gesels met Carina Stander
• Carina se blog
• Carina Stander
• Carina Stander
• Carina Stander
• Chris: Carina Stander se Wildvreemd met vuurdanse en kunsuitstalling bekendgestel
• De Vries, Willem:
  • Stander in Nederlands vertaal
  • ’n Wêreld om te verbeel
• Green, Phyllis: 5 boekminute met Carina Stander
• Groenewald, Jeanine: Rooi Rose shoot with journalist and artist, Carina Stander and family
• Hudson, Natashia: Towerwêreld van woorde met Carina Stander
• Joubert, Marlise: Digstring van die gedig “Lima”
• Joubert, Marlise: “Ek skryf met my oë, oor die sigbare en Onsigbare.”
• Kopskote: Carina Stander
• Morris, Janine: Eiers prikkel kunstenaars se verbeelding
• Ontmoet Carina Stander
• Pople, Laetitia: Stander se "Wildvreemd" word verfilm
• Prins, Jo: Hawking-“hel”: SA digter vertel
• Rautenbach, Elmari:
  • 3 vrae aan Carina Stander
  • (Veel meer) as 3 vrae aan Carina Stander
• Retief, Hanlie: Dié wat stom is, sal in beelde praat
• LitNet: Carina Stander: oorvloedigheid van hoop
• Von Meck, Anoeschka: Kunstenaar se sensuele debuutroman

Artikels deur Carina Stander beskikbaar op die internet

• Agtergrond van die boek Wolkland deur Aden van Niekerk
• Amatola in die week van verkiesing
• Bloed, sweet, speeksel [kortverhaal]
• Boekedag 2012: Carina Stander kies ’n karakter
• "Breyten Breytenbach: die skilderdigter as mitologiese figuur." Akademiese essay oor vyf kunswerke deur Breytenbach
• Brokkelgrond [gedig]
• Carina Stander oor haar opname in die splinternuwe Groot verseboek
• Carina Stander se raad aan voornemende digters
• Eietydse luukses, ouwêreldse romantiek
• Ek wil ook graag asemskryf, my kind ...
• Gedigte
• "Die heelalburg van hertog Bloubaard." Akademiese essay oor die bundel Die burg van hertog Bloubaard deur HJ Pieterse
• Hoe maak ’n mens tyd om te skryf?
• kan keer [gedig]
• ’n Kind het uit my uit gegaan [gedig]
• Kruisbeen kuier [gedig]
• Nagswem [gedig]
• Nóg vis, nóg vlees [gedig]
• "O, wat is die brand?" – ontleding van Sheila Cussons se gedig, "Christ of the burnt men", 1 Nov 2009
• om op die rug van ’n donkie in die see te swem [gedig]
• Om soos ’n peuter poësie te praat
• Ons word vanmôre weer wakker [gedig
• palm-pas [gedig]
• Poësie kry vlerke: Resensie deur Elbie Adendorf van Vyftien musiekverse
• Seënwens vir Sherryne Willemse [gedig]
• Soos Ouma leef hulle anderkant werklikheid
• Sondoop [gedig]
• Uit die argief: Gedigte deur Carina Stander
• Verslangs: Woorde om asem te haal – ontleding van Antjie Krog se gedig, "Pietermaritzburg – 6 Augustus 1863", 29 Mei 2010
• Versmate vir reisigers
• Verstrooitjie [gedig]
• Vlam onder die water [gedig]
• Wildernis [gedig]

Bronne:

• Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum

• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.

Hierdie skrywersalbum is op 12 Maart 2020 bygewerk.

The post Carina Stander (1976–) appeared first on LitNet.

Sêgoed van Ingrid Winterbach: “Ek voel soms in Durban so bietjie verbaal gestrem. Dit is dalk hoekom my visuele sy daar sterker na vore kom.” (Beeld, 26 Oktober 2002) Oor die stryd vir Afrikaans: “Die enigste manier waarop ek veg, is om in Afrikaans te skryf. Ek voel my nie geroepe om meer as dit te doen nie.” (Beeld, 26 Oktober 2002) “Ek skryf vorentoe. En ek skryf terug. Dis ’n manier om ’n groot roman in jou kop te hou. En om te herskryf, te herskryf, te herskryf ...” “Elke dag weet ek dat elke uur my laaste kan wees.” (Uit: Karolina Ferreira, p 98) “Ek skram weg van onderhoude omdat ek dan nie beheer het oor wat geskryf word nie. As ek skryf, kan ek presies beheer wat gesê word; ek hou nie daarvan as ek nie beheer het nie.” (Die Burger, 10 April 2004) Hoekom skryf sy? “Dit is vir my ’n manier om sin te maak van my ervaring. Op ’n manier het dit al gewoonte geword. Hoe langer ’n mens skryf, hoe meer het jy dit nodig. Partykeer dink ek dit sal goed wees as ’n mens net kon wees, maar ek kan nie. Ek is te ongedurig, te onbehaaglik. Ek het dit nodig as ’n soort aanvulling, amper. Ek is jammer dat ek so ’n eksterne aktiwiteit nodig het, en nie net triomfantelik kan wéés nie. Ek het dit op ’n manier nodig om te oorleef. Ek moet iets produseer.” (Die Burger, 10 Februarie 2007) “Ek dink dis goed vir ’n skrywer om tussen boeke ’n bietjie braak te lê. As jy te gou skryf ná ’n vorige boek, skryf jy dieselfde boek oor. Maar omdat dit vir my moeilik is om net te wees, is ek heeltyd op soek na iets wanneer ek nie skryf nie.” (Die Burger, 11 Mei 1994) “Wanneer ek skryf, praat ek met niemand oor die proses en die besonderhede nie. Al die energie moet in die skryf gaan, jy moet die probleme self uitworstel. Niemand lees ’n sin voordat dit klaar is nie. In die algemeen praat ek dan minder, en skryf minder briewe. Ek dink voor ek iets sê. Want dis dalk bruikbaar vir die boek. Dis enorm lekker. Jy’s oop en terselfdertyd word jy soos ’n spons, want alles kan potensieel boek word.” (Die Burger, 18 Mei 1994) “Teken is meer terapeuties: dis ’n meer psigies integrerende aktiwiteit. In die sin van helend, genesend. Woorde is meer ondermynend, verdoeselend, sensurerend. Vir my het dit te veel met beheer te doen om werklik terapeuties te wees.” (Die Burger, 18 Mei 1994) “Ek hou geen potensiële leser in gedagte terwyl ek skryf nie. Soms tydens die skryf van ’n passasie sal ek dink aan ’n bepaalde persoon wat moontlik daaraan plesier sou hê. (Meesal verkeerd, blyk dit later.)” (Die Burger, 15 Desember 1999) Oor haar dubbele rol as skrywer en kunstenaar. “Ek doen albei so gereeld as wat omstandighede toelaat. Op die duur is óf skryf óf teken ’n noodwendigheid. Albei help my fokus en weerhou my van verval in nuttelose ondaad.” (Die Burger, 15 Desember 1999) Nog steeds oor skrywer en beeldende kunstenaar wees: “Ek sien myself as iemand met ’n belangstelling in letterkunde én beeldende kuns. Ek is meer gevestig as skrywer. Deur toeval, hoe dit ook al gekom het, maar iemand wat albei móét doen. Ek het albei nodig. Ek is nie heeltemal so gevestig as visuele kunstenaar nie, maar dit is iets wat ek nie kan nalaat om te doen nie.” (Die Burger, 10 Februarie 2007) Herken sy met ’n herlees van haar werk onmiddellik die emosionele en sielkundige beweegredes agter die skryf van ’n bepaalde stuk? “My skryfwerk word natuurlik ingelig deur wie en wat ek is, maar dit wat emosioneel en sielkundig daar ingaan, vergaan later. Soms is ek verras oor wat ek lees, want ek kan my nie terugverplaas na die skryfproses nie. Genadiglik kry die teks ’n eie lewe terwyl jy skryf.” (Beeld, 26 Oktober 2002) Ingrid swem elke oggend: “Dit voel altyd vir my asof die swem soggens die psige uitstryk. Wanneer my tekeninge opgerol was, kry jy hulle nie maklik plat nie. Só voel my psige in die oggend. Maar swem stryk dit uit. Alles wat soos takelwerk verstrengel was, raak weer gladgestryk, aligned. Pas dan kan ek die dag aanpak.” (Die Burger, 27 Maart 2010) Hoekom skryf sy prosa? “Eintlik voel ek nog altyd ek is nie rêrig ’n romanskrywer nie. Ek is ’n trickster met al die vals name. Ek sou nooit iets anders as fiksie kon skryf nie. Vir my moet taal weerstand hê. Dit kan nooit deursigtig wees nie. Dit moenie lei na ’n argument nie. Ek wil die vryheid vir myself eis. Ek sou aweregsheid wou inbring. Ek wil met elke sin op die senuwee inskryf.” (Die Burger, 8 April 2004) Aan Deborah Steinmair na Die aanspraak van lewende wesens: “Word skrywers íewers op die aarde soos rocksterre behandel? Nee hoor, ek het nog nooit die wonderlike immediate gratification van rockster wees beleef nie – nie van die performance-aspek of van die toejuiging van histeriese skares nie.” (Die Burger, 12 September 2012) Hoekom skryf sy nie direk in Engels nie?” I've written a novel in English; it wasn't a success, because I felt constrained. I simply didn't feel I had the same freedom I have in Afrikaans to take risks. It was important to write correctly, not to make mistakes on a basic level: the death of writing. It was like dancing on hot coals with iron shoes.” (Onderhoud met Margaret Lenta) Margaret Lenta vra: “What would be the position of an Afrikaans novelist today who refused translation? How would you understand his/her purposes?” en Ingrid antwoord: “I can't think offhand of any Afrikaans novelist who would refuse translation, except Dot Serfontein, who belongs to an older generation and whose book is an autobiography. She's the last of an old order. The advantages of translation -- well, without translation you would only be read in Afrikaans. If you're happy with that, fine. If you want to be part of a wider South African literature and reach a wider South African audience then you have to have your work translated. I can't think of any disadvantages.” (Bron) Toe Ingrid Winterbach vir die eerste keer ouma word: "Dit is ’n geweldige, byna ongrýpbare ervaring, op die oomblik nog moeilik om onder woorde te bring. Daar was in elkeen van my romans nog altyd ’n kind – so dis baie waarskynlik dat die lieflike nuweling ook iewers sal opduik. Ek sal nog moet sien op watter manier en in watter konteks." (Bron) Waar kom sy aan al die karakters (in Aanspraak van lewende wesens)? “Sommige spit ek op uit die grond, ander oes ek soos pampoene op die land, party kom ek teë in koerantfoto’s, ander versin ek, sommiges onthou ek, en na party verlang ek net.” (Die Burger, 12 September 2012) Haar buitestanders, koddige wanaangepastes, te weerloos vir hierdie wêreld, is die mees aangrypend geteken, soos Stefaans in Die Benederyk en Iggy in ­­Aan­spraak, want: “Dis die afwyken­des, die ongewones, die verlorenes en verlooptes wat hulle as ­karakters aanmeld. Gemoedelike regskapenheid in karakters doen dit nie vir my nie.” (Die Burger, 12 September 2012) Aan Christiaan du Plessis: "Ek het al in Engels probeer skryf, maar ek moes te korrek skryf. In Afrikaans ervaar ek ’n vryheid en ’n spelerigheid, omdat dit my moedertaal is. “Romanskryf vorder voetjie vir voetjie. Maar dis darem nie die heeltyd onbehaaglik nie. Mens kry oomblikke van bevlieging en deurbrake. Dis soos dobbel. Nege uit tien keer verloor jy, maar daardie een keer wat jy wen, maar dit alles die moeite werd. Daarom is ek hooked aan skryf.” (Bron) "Dit is vir my makliker om te skilder as om te skryf. Visuele kuns kommunikeer meer direk. Woorde is op sy beurt so ontglippend – die oomblik as jy ’n woord neerpen roep dit al ander betekenisse op.” (Bron) "As jy ’n romanskrywer is, moet jy die tyd waarin jy leef, uitbeeld. Jy moet die hele spektrum van menswees uitbeeld." (Onderhoud op YouTube met Chris van der Merwe) In ’n onderhoud wou Ena Jansen weet waarom Ingrid so gefassineer is deur die wetenskappe wat die aarde, die plante, die sterre en insekte beskryf. "Ek weet dit self nie! Ek verstaan waarom ek in die kunsgeskiedenis belangstel, byvoorbeeld – omdat ek self kuns maak. Maar my belangstelling in die natuurlike wêreld kan ek nie verklaar nie – dit was vandat ek kan onthou nog net altyd daar. Die afgelope tyd is dit veral evolusionêre geskiedenis wat my boei: daardie verbysterende skaal-aanpassing wat mens moet maak tussen die grootte van die heelal en die lewe van ’n individu. (Laasgenoemde natuurlik die stof van romans.)" (Bron) Die waarde van Afrikaans vir haar: "Ek ken geen ander taal so goed as wat ek Afrikaans ken nie. Ek het ooit ’n roman in Engels geskryf, maar ek het my nie die vryheid van spel (van die verbreking van reëls) daarin kon permitteer wat ek in Afrikaans kan doen nie – die noodsaak om Engels kórrek te gebruik was te oorheersend. Dit sou uiteraard veel makliker wees om direk in Engels te skryf, want die proses van vertaling is duur en omslagtig. Maar vertaling is noodsaaklik, al is dit net om deel van die breër Suid-Afrikaanse literêre toneel te word." (Bron) Is die lewe iets waaroor jy lag, waaroor jy huil, of watter ander skakerings wil jy uitlig? "Ek vind dat daar altyd genoeg is om oor te lag, maar ook om oor te huil, en genoeg waaroor mens net in stomme verbystering kan staan. Trouens, niks wat ek kan uitdink, kan meeding met sommige van die absurditeite van die Suid-Afrikaanse lewe nie." (LitNet)

Gebore en getoë

Ingrid Gerda Winterbach is op 14 Februarie 1948 in Johannesburg gebore. Haar pa was ’n aardrykskunde- en geskiedenis-onderwyser.

Sy word groot in Florida, waar sy aan die Floridase Hoërskool matrikuleer. Sy was hoofmeisie in haar matriekjaar.

Verdere studie en werk

In 1969 verwerf Ingrid ’n BA-graad in die Skone Kunste (cum laude) aan die Universiteit van die Witwatersrand. Sy was die beste student in Afrikaans en Nederlands vanaf 1966 tot 1968. Onder die leiding van DJ Opperman verwerf sy in 1974 haar meestersgraad in Afrikaans en Nederlands (cum laude) aan die Universiteit Stellenbosch. Die titel van haar proefskrif is Analise van enkele struktuuraspekte van Om te vlieg van Breyten Breytenbach.

Sy begin haar akademiese loopbaan in 1970 as assistent by die Departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand. Sy maak ook ’n draai as Afrikaans-onderwyser in Louis Trichardt en in Johannesburg in 1972 en later (1993-94) ook aan die Durban Girls’ High School. Vanaf 1977 tot 1990 is sy lektrise in die Departement Beeldende Kunste aan die Universiteit van Stellenbosch en vanaf 1991 tot 2001 doseer sy met tussenposes Afrikaans aan die Universiteite van Durban-Westville en Natal. In 1996 is sy besoekende skrywer aan die California Institute of the Arts, Los Angeles, VSA, waar sy onderrig gee in skeppende skryfwerk in die School of Critical Studies. Sy was ook ’n joernalis by Die Burger.

In 1991 verhuis Ingrid en haar man, Andries Gouws, ’n doktor in filosofie en ook ’n kunstenaar, saam met hulle twee dogters van Stellenbosch na Durban. Andries het ’n pos as filosofiedosent in Durban aanvaar. Ingrid is self ’n befaamde beeldende kunstenaar en haar skilderye is te sien in galerye in Durban, Newcastle en Stellenbosch. Sy het ook die buiteblaaie van Klaaglied vir Koos, Karolina Ferreira, Erf, Belemmering en Niggie ontwerp.

Sy het erken dat sy destyds baie lank hartseer was toe hulle weg is van Stellenbosch af. “Dit was sekerlik ook oor die landskap.” In ’n onderhoud met Die Burger in 27 Maart 2010 vertel sy dat die geil landskap van Durban vir haar “verskriklik” was. “Die gróéi. Die tempo waarteen dinge hier groei. Jy kan die plante omtrent sien groei. Hoor groei. Dit maak my bang. Kyk hoe klein is die lug. Dit was nou die aand volmaan en jy sien net hierdie kléin maantjie. En die ergste van alles is dat hierdie bome nie ophou groei nie. Ek sien jaar ná jaar minder van die lug. Ek sê dit al die afgelope twintig jaar, maar intussen hou die bome aan groei, nè?”

In Mei 1983 verskyn ’n prosastuk van haar onder die naam Lettie Viljoen in die tydskrif STET met die titel “’n Wolkie so groot soos ’n man se hand”. Toe reeds was daar duidelik tekens te bespeur van haar talent.
Maar selfs voor die publikasie van dié stuk het Ingrid al haar buiging in die Afrikaanse letterkunde gemaak – as mej X in Etienne Leroux se 18-44. Dit was gebaseer op ’n uitgerekte briefwisseling tussen ’n 18-jarige Ingrid en die 44-jarige skrywer. Ingrid was toe student aan die Universiteit van die Witwatersrand.

Oor hierdie briefwisseling vertel Ingrid aan Stephanie Nieuwoudt (Die Burger, 4 November 2002): “Op 18 het jy ’n klomp ongedifferensieerde energie. Waar ek nou die energie in my skryfwerk kan kanaliseer, het ek destyds nie geweet ek gaan eendag skryf nie. Die uitweg vir my ongevormde impuls was om briewe te skryf. Dalk is die skryf van briewe die eerste manifestasie van die begeerte om te skryf. Deel van hierdie ongevormde drif was seker ook die libidinale impuls. Maar dis moeilik om jou nou terug te verplaas na toe jy 18 was en om beweegredes te vind vir jou dade.”

In 1984 verskyn Klaaglied vir Koos by Taurus Uitgewers onder die skuilnaam Lettie Viljoen. Dit word in 1986 vir die verhoog aangepas deur Christo Leach en Barney Simon. Dit vertel die storie van ’n jong vrou in Suid-Afrika wie se man grens toe is om daar “die onderdruktes te gaan bevry”. Sy is nie net kwaad nie, maar ook hartseer. Met die gevolg is dat sy haar na ’n ander man wend om haar te troos. Dit het egter nie beteken dat sy minder lief is vir haar man nie of minder trots is op sy dapperheid nie.

André le Roux (Die Burger, 18 April 1985) skryf: “Sy verlang na hom en is bekommerd oor sy veiligheid. Wanneer haar minnaar haar ook verlaat, verdubbel haar eensaamheid en durf sy die wêreld alleen met haar kind aan.”

LS Venter skryf in sy resensie (Volksblad, 18 Januarie 1986): “Die heersende literêre tema, naamlik dié van grensliteratuur, en die vroulike visie op die gebeure van die dag, vertel dus die verhaal van die eensaamheid van ’n verlate vrou. Sy vertel self haar verhaal in taal wat hard en meedoënloos is vir ’n sagte en afhanklike vrou. Die teks is net 69 bladsye lank, en is in 1986 in die Mark-Teater in Johannesburg opgevoer.”

Joan Hambidge (Die Vaderland, 4 Februarie 1985) beskou dit as ’n “komplekse vertelling wat rondom etlike opposisies gestruktureer is”. Hambidge het in haar resensie dit ook gehad oor die hantering van tyd, “na die belewenisse wat in terme van die biologiese beskryf word, en het na die simboliek van die beelde wat in die novelle aangetref word, verwys en gekyk.”

André P Brink (Rapport, 20 Januarie 1985) wou vir geen oomblik te kenne gee dat Klaaglied vir Koos ’n “moeilike” teks is nie! “Dis juis so meevoerend ‘storie’ – en dit is so intens en intuïtief vroulik vertel – dat dit die leser sal aangryp wat soek na ‘meelewing’. Dat dit tegelyk so merkwaardig ryk is vir wie ook al na méér op soek is, maak dit niks minder as ’n klein kragtoer nie. Dis nie verniet dat ek hierbo na JM Coetzee verwys het nie: die taal het ’n digtheid wat meermale dié skrywer sou eer aandoen. Klaaglied vir Koos is kort en klaar een van die allerbeste prosawerke wat in lange jare by ons verskyn het.”

In 1986 word Erf – weer by Taurus en weer onder die skuilnaam Lettie Viljoen – uitgegee.

“Hierdie teks vertel die verhaal van ’n vrou, Bets, wat sonder man en met ’n kind ’n lewenspatroon probeer vestig êrens naby die Peninsula en haar wisselwerking met Loewie, wat in ’n gevlegte hut op haar erf woon. In haar bestaan is sy dus vrou-alleen,” skryf H Zelig in Die Transvaler van 27 April 1987, “en weer eens óórbewus van haar seksuele afhanklikheid.”

Vir André P Brink (Rapport, 21 Desember 1986) kom Erf nogal heelwat ooreen met Klaaglied vir Koos. Bets is die hoofkarakter wat “haar op haar erf inwoeker om te leer definieer aan die kontoere van haar identiteit. Die teks gaan ook oor dit wat sy van haar ouers, voorgeslagte, samelewing en vroeëre selwe erf.

“Dit mag wees dat die verwikkelinge van die veelvuldige storie soms te kripties geskied, nie oral werklik ver genoeg uitgewerk word nie, daarom soms sketsmatig aandoen. Maar as geheel is Erf ’n teks vol uitdaging aan die ernstige leser. En vol winste: nie die minste nie, op die vlak van ’n skerp satiriese skildersoog, ’n soort ‘hardegattigheid’ wat met verruklik onverwagte vondste vorendag kom.

“Aan die negatiewe kant is daar soms te veel wollerigheid, dalk veroorsaak deur ’n te ‘private’ manier van skryf, wat die teks nie oral van sy naelstring laat loskom nie. En ook: ’n onversorgdheid met betrekking tot taal, waar die uitgewer werklik met ’n bietjie basiese redaksionele arbeid (’n vanselfsprekendheid by die meeste uitgewers) kon hand bygesit het. (...) Maar dan nog is Erf ’n novelle wat die leser kwel, uitdaag, genot verskaf, tart, oprui en bevredig; ’n teks wat lees dubbel en dwars verdien.”

EC Britz het in Die Burger (12 Maart 1987) geskryf dat Erf ’n “Afrikaanse dorp vanuit die antiburgerlike en artistieke gesigspunt belig. Daar is eerstens die ek-verteller, Bets, gevolg deur die wedervaringe van Agnes en dan ’n kort deel wat handel oor ’n vrou, Sally Williams. Bets leef volgens Britz vervreem – letterlik of figuurlik – van haar ouers, man, kind, bure en ook van die groep bruin mense wat in armoede op haar erf plak.”

Ingrid se eerste groot roman, Belemmering, is in 1990 deur Taurus gepubliseer, weer onder haar skuilnaam. Daar is drie verhaallyne in Belemmering wat afgewissel word. Die een verhaallyn is dié van ’n groep mans wat in die berge met iets misterieus besig is. Geelgert is hulle leier en hulle wag op sy opdragte, maar toe die opdragte nie opdaag nie en Geelgert verdrink, is hulle terug na die samelewing.

Hierteenoor word die storie van Hannah vertel. Sy is ’n paleontoloog wat vanaf die noorde Kaap toe trek. Die skrywer gebruik terugflitse om te vertel van Hannah se herinneringe aan die Boere-oorlog en die Ossewa-Brandwag, sowel as haar familie se agtergrond. Die kenmerk van hierdie twee verhaallyne is dat die karakters nie in staat is om die gebeure waarin hulle hul bevind, te kan kontroleer nie. Die laaste verhaallyn is dié van Generaal C. Die skrywer vervleg hierdie een met gebruik van die surrealisme met die eerste twee lyne.

Lettie Viljoen het vir Gunther Pakendorf (Die Burger, 14 Mei 1991) op daardie stadium aan John Miles herinner: “’n intelligente en onafhanklike skrywer wat haar eie ding doen en ietwat eenkant staan van die literêre establishment en sy organe. Nadat sy in die middel-tagtigerjare stillerig op die literêre toneel verskyn het met twee treffende korter tekste, Erf en Klaaglied vir Koos, het sy nou met Belemmering getoon dat daar voortaan met haar as een van die belangrikste jonger Afrikaanse skrywers gereken moet word.

“Belemmering is ’n roman wat ’n mens in navolging van Roman Jakobson ’n metaforiese teks kan noem. Vir hierdie teks-tipe is die chronologiese afloop van die verhaal en die logiese verbinding daarvan tot ’n sinvolle geheel nie die bepalende element nie. Die betekenis ontstaan eerder uit die paradigmatiese, of simboliese, waarde van elk segment van die teks.

“Hierdie benadering is die grondslag van wat as postmodernisme bekend geword het, hoewel die postmodernistiese teks enige dieper betekenis waartoe die elemente op die paradigmatiese as herlei kan word, wil ontken. (...)

“Belemmering stel weliswaar hoë vereistes aan die leser, maar die ryk verwysingsveld, die suiwer, dikwels poëtiese taalgebruik en die intelligente strukturering, die weiering om toegewings aan populêre modes, hetsy van ’n politieke of ’n literêre aard, te maak, maak dit ’n lonende leeservaring. En van Lettie Viljoen kan daar van nou af groot dinge verwag word.”

Met Karolina Ferreira, wat in 1993 by Human & Rousseau verskyn het, het Ingrid haar merk met mening op die Afrikaanse letterkunde gemaak. Hierdie roman is met die M-Net-prys vir 1994 bekroon, was die naaswenner van die CNA-prys in dieselfde jaar en het in 1997 die Ou Mutual Letterkundeprys verower.

Oor die M-Net-prys wat sy gewen het, het Ingrid aan Theunis Engelbrecht (Die Burger, 11 Mei 1994) gesê dat sy baie bly is. “Ek voel on-ambivalent daaroor. Dit kom op ’n baie goeie tyd. Ek het die geld nodig. Ek dink ook ek het die erkenning nodig. Dit voel of almal al ’n prys gekry het, net ek nie.”

Rachelle Greeff skryf na aanleiding van ’n onderhoud wat sy oor die ontstaan van Karolina Ferreira met Ingrid gehad het (Die Burger, 18 Mei 1994): “Een oor snoeker, een oor baldanse en een oor motte. Dié drie boeke het sy by die biblioteek gaan uitneem voor sy begin het met die skryf van Karolina Ferreira. Hierdie vierde en jongste publikasie van Ingrid Gouws, as skrywer beter bekend as Lettie Viloen, het ontstaan in haar nuwe tuiste, Durban. ‘Waar die lug dik is,’ verduidelik sy, ‘asof dit ’n ander medium is. Waar die vlerke van die insekte groot en gaudy is. Snags klap dit so.’

“Vanuit dié ‘provinsie van oorvloed’ het sy ‘’n boek gemaak oor, onder meer, motte in die Vrystaat. Waar daar in werklikheid heelwat minder opvallende spesies motte as in Natal is.’”

Toe sy in Durban aangekom het, was Ingrid ietwat verward, want die landskap was vir haar vreemd en sy het nie geweet waaroor sy moes skryf nie. En toe het sy begin dink aan ’n ander wêreld – een waar hulle vir agtien jaar vakansie gaan hou het op ’n Vrystaatse dorp. Sy is saam met haar man en kinders soontoe, foto’s geneem en dit teruggeneem Durban toe. En só het die Vrystaatse dorp Voorspoed sy ontstaan gehad.

Sy het begin skryf op ’n ou tuinstoel van gietyster en met behulp van finansiële ondersteuning van die Stigting vir Skeppende Kunste. Sy vertel verder aan Rachelle Greeff: “Om geld in die sweet van jou aangesig te moet verdien, is nie altyd bevorderlik vir die kreatiewe energie nie. En toe ek weer sien, is die boek klaar. So op die tuinstoel. So vinnig. Daar moet iets verkeerd wees. Soos jy dink met geboorte: jy móét kráám! Die kind is net welverdiend as jy ure lank, pynlik gekráám het.”

Karolina Ferreira bevind haar op die Vrystaatse dorpie Voorspoed en die gebeure wat die uiteinde van die dorpsmense bepaal, vind meestal in die hotel se snoekerkamer plaas. Dorothea van Zyl skryf in Die Burger (21 Desmeber 1993): “Karolina is ’n entomoloog wat navorsing kom doen oor die oorlewing van ’n sekere motsoort in droogte-omstandighede. Onderweg laai sy vir Willie September op. Sy laat ook haar fortuin vertel by ’n vrou met hare soos ’n vergulde nes waaruit ’n voël sou kon opstyg. Die vrou sien ’n man wat Karolina altyd sal liefhê en ’n goeie vriendin wat haar nooit in die steek sal laat nie. Willie is ’n kenner van natuurgeneesmiddels en van mense, wat velddinge kom versamel en kom leer by ’n Argentynse deskundige. Op hulle daaglikse veld-togte ontsluit hy die fassinerende wêreld van die menslike psige vir Karolina.”

Die verhaal word merendeels deur Karolina vertel. Willie maak haar bewus van ’n ander wyse van kyk wat verder gaan as net die 29 insek-ordes. Van Zyl gaan voort: “Sy ontwikkel ’n sintuig vir tekens, vir vingerwysings oor die menslike lewensverloop. Karolina leer glo in voorspellings, voorbeskikking, in grotere kragte. Daarnaas is daar steeds ’n bewussyn van die menslike nietigheid teenoor die grootste tydgang van die natuur en geskiedenis. Die verhaal is nie swaarmoedig nie, maar beslis ook nie oppervlakkig nie. Soos in haar ander werk boei die skryfster se oorspronklike blik op die werklikheid en haar genuanseerde verwoording daarvan. Die ironie en aweregse humor amuseer en fassineer. Karolina Ferreira is ’n vernuftige boek wat by die herlees steeds nuwe insigte, nuwe verbande en nuwe verrassings oplewer. Dit bied iets vir beide die lesers wat soek vir ’n lekker storie en vir diegene wat pitkos vra.”

Landskap met vroue en slang (Human & Rousseau, 1996) is Ingrid se laaste boek onder haar skuilnaam Lettie Viljoen. Sy het self gesê dat sy “ontsettend bly (is) om by my eie naam terug te wees. Dis soos ’n tuiskoms.” Sy het ook aan Rachelle Greeff (Die Burger, 18 Mei 1994) gesê: “Kyk, ek het al ’n paar foute gemaak. En dit was een. Hierdie skuilnaam. Maar nou is dit te laat.”

Willem Burger skryf in Beeld van 16 Desember 1996 dat “in ’n tyd waarin die ‘storie’ dikwels in romans oorheers, ontbreek ’n sterk ‘storielyn’ in Landskap met vroue en slang. Lena Bergh is ’n skilder wat saam met haar tweede man en kind in Durban woon. Lena is rusteloos en onvervuld as gevolg van ’n verlange na die ‘verlore Paradys’. (Daar is ’n direkte verwysing na Milton se Paradise Lost p 34) (...) Die mens (in hierdie geval die vrou) se basiese drang om vervuld te wees, om sonder verlange en begeerte te wees, is die komplekse tema van die roman.”

Burger sluit sy resensie af: “Dit is ’n komplekse werk wat hoë eise aan die leser stel. Vir die leser wat egter bereid is om die uitdaging te aanvaar, kan dit ’n uiters bevredigende ervaring wees. Deur die ’noukeurige kontemplasie van die uitgebeelde landskap’ geskilder in woorde, word die leser geleidelik in die teks ingelei en sodoende word ook iets van die eksistensiële angs van die leser besweer.”

Vir Marion Hattingh (Karring, datum onbekend) oorrompel Landskap met vroue en slang die leser op meer as een manier. “Meesleurend is die visuele suggestiwiteit, boeiend die nie-oorsaaklike vertelwyse en kostelik die ironisering van skynsekerhede. Soos in haar vorige roman, Karolina Ferreira (1993), herskryf Viljoen hier die tipiese ‘vroueroman’ – dit gaan nie hier om ’n romantiese verhaal van verlange en vervulling nie, maar die fokus is op die ervaringswêreld en -wyse van ’n vrou en kunstenaar. (...)

“Met hierdie roman bewys Lettie Viljoen haar as waardige opvolger van die doyen van die Afrikaanse satire, Etienne Leroux. Die boeiende ineenvleg van verskillende diskoerse, visuele beelde, tyd-ruimtelike en bewussynsvlakke is meevoerend en dikwels word die leser uitgedaag om téén die grens van betekenis aan te lees, met die ervaring van die sublieme as beloning!”

Met Buller se plan wat in 1999 by Human & Rousseau verskyn het, het Ingrid ook haar bydrae gelewer tot die 100-jaringe herdenking van die Anglo-Boereoorlog. Dit is ook die eerste roman wat sy onder haar eie naam, Ingrid Winterbach, geskryf het.

Die herdenking van die Anglo-Boereoorlog, sê Ingrid in ’n onderhoud met Johan van Zyl (Die Burger, 15 Desember 1999), was nouliks iets waarmee sy rekening gehou het toe sy Buller se plan begin skryf het en toe dié roman sy finale vorm en beslag gekry het.

“Generaal sir Redvers Buller, opperbevelhebber van die Britse magte ten tyde van die veldslag by Colenso, fassineer my as ’n karakter omdat ’n hele aantal dinge buite sy beheer sy besluite en uiteindelike ondergang bepaal het.

“Sy mislukking vind ek interessanter as die Boere se oorwinning by Colenso,” sê Ingrid. “Ek vind ook Hans Pienaar se omstrede bewering prikkelend dat die Boere self die toestande en gewoontes geskep het wat die konsentrasiekampe ‘genoodsaak’ het.”

Ingrid sê haar besluit om ’n roman oor nasate van die Anglo-Boereoorlog-stryders volksvreemde karakters met welluidende name met die Slag van Colenso te “raam”, is in ’n sekere mate geografies bepaal. “Ek het hier in Durban ongelukkig ’n paar heuglike feesvierings misgeloop, soos die driedaagse dramatiese herskepping van die beleg van Ladysmith (in Engels), ’n Anglo-Boer War Centenary Commemorative Final Dance in die stadsaal, en toonsettings van Totius gedigte geborg deur die Berea Lions Club.

“Colenso is in die Natalse Middelland nie ver van Durban nie. Ek het in Buller se plan die platteland, en meer spesifiek ’n dorp gekies, omdat ek ’n ruimte wou hê wat deur slagvelde omring word (’n bietjie soos die raamvertelling) en met oorlogsgrafte in die onmiddellike omgewing. Dit is nie so maklik in ’n stadsopset nie.”

Haar karakters is nie gewone mense nie en hulle kom stel hulle van oral aan haar bekend, vertel sy verder aan Johan van Zyl. “Hul name is belangrik. Die keuse van name is miskien die plesierigste deel van ’n roman skryf. Die karakters antwoord op my advertensie in die koerante. Hulle trap my drumpel deur tydens onderhoude. Die wat ek nie in diens neem nie, stuur ek weg met valse beloftes.

“Die nuwe roman het aanvanklik Voldoening geheet, maar omdat dit eers die naam van die dorp was, en met ander dorpe in die omgewing soos Bitterheid en Berou, het die roman allegoriese trekke begin kry waarvan ek nie gehou het nie. Die nuwe titel is wel ’n bietjie moedswillig. En ’n klein kniebuiging in die rigting van die feesvierings.”

Oor die feit dat sy met Buller se plan afstand gedoen het van haar skrywersnaam Lettie Viljoen verduidelik sy aan Van Zyl: “’n Verligting eerder as ’n bevrydende ervaring. Einde van die gewik en weeg. Die besluit is geneem, met al die voor – en nadele daaraan verbonde. Ek skrik wel ’n bietjie as ek die naam op die nuwe boek sien.”

Vandat sy in 1984 met Klaaglied vir Koos gedebuteer het, is haar skryfwerk beskryf as “intellektueel” en “nie vir die gemiddelde leser nie”. Daarvan hou Ingrid nie, sê sy vir Johan van Zyl. “Toeganklik vir wie? Hoe moet ek dit bepaal? Wie moet ek as gemene deler neem? My werk is nie intellektueel nie (verre daarvandaan); dit frustreer lesers dikwels omdat dit nie met hulle opvattings strook van hoe ’n roman behoort te lees nie. Buller se plan is heeltemal ’n toeganklike roman te oordeel na lesers se reaksies.”

Vir Francois Smith (Die Burger, 19 Januarie 2000) is Buller se plan “’n diggeskrewe, allegoriese roman wat soos veral Belemmering groot uitdagings aan die leser stel. Daar is iets van die burleske gebruik van adjektiewe en bondige tiperings van Etienne Leroux in haar styl, maar nie met dieselfde ironie en humor nie. Buller se plan het weinig van Karolina Ferreira se liriese betowering – die sinsbou, gereeld onderbreek deur parentese, is oorwegend stotterend, en die karakterisering strak.

“Die styl, die vervreemdende aard daarvan, is egter ’n kunsgreep wat die leser losdwing van die narratiewe sleurkrag, en die aandag vestig op die metaforiese netwerk, die aaneenskakeling van motiewe, simbole en verwysings.

“Die verhaal word ingevou in ’n beskrywing van die Slag van Colenso, waar die Britse magte onder aanvoering van genl Redvers Buller in die Anglo-Boereoorlog ’n gevoelige nederlaag gely het. Ester Zorgenfliess reis saam met haar neef Boeta na die fiktiewe dorp Steynshoop, naby Colenso, om die begrafnis van ’n vriendin van Boeta by te woon.

“Haar betrokkenheid by en fassinering met ’n aantal karakters op die dorp laat haar uiteindelik veel langer bly, onder meer om aand na aand saam met ’n aantal dorpelinge en besoekers uit die stad in ’n kuierplek te wag op die optrede van die sanger Jan de Dood. (...)

“Die allegorie van verdriet toon ook ’n man-vrou-verdeling, ’n aspek waarop die romantitel betrekking het. Daar is iets weerbarstig en selfs lewegewend aan die vrouefigure, terwyl die mans ly aan oormoed en onmag, en voorgestel word as doodsengele.

“Die kruispunt is ’n bymekaarkoms van verrotting en herlewing, vernietiging en heropstanding, hoop en wanhoop. Die verdriet wat Ester van haar ma ‘geërf’ het, word ten slotte by implikasie deur die erflikheid self opgehef, naamlik deurdat Ester se dogter die vermoë openbaar om die grense tussen uiterstes te oorskry.

“Bogaande is enkele implikasies. Die allegorie laat die leser asof deur die ikone op ’n brandgeskilderde kerkvenster na die land en mense kyk. Noodwendig ontstaan daar egter ’n mistifisering wat te dikwels die romanwêreld en die verhaal versluier.”

Helize van Vuuren skryf op LitNet dat die titel Buller se plan sir Redvers Buller se strategie gedurende die Slag van Colenso in die Anglo-Boereoorlog as verwysingsraamwerk het. “Die roman is geraam met ’n oorvertelling uit Pakenham se The Boer War van Buller se mislukte veldslag by Colenso. Steynshoop is anderkant Colenso geleë. Weliswaar is dit ook ’n dorp met oorlogsgrafte, koeëldoppies uit die Anglo-Boereoorlog in die veld, ’n blokhuis, en ’n historiese Steynhuis. Die titel het oënskynlik meer metaforiese duiding as realistiese lading. Dit sou kon dui op Ester (en die ander karakters) se ‘plan’ met hul lewens, en hoe dikwels sulke planne oneffektief is weens tussenkoms van die dood, verlies van geliefdes, en die noodlot.”

Dit is vir Van Vuuren heel gepas dat Ingrid haar skuilnaam agterlaat met so ’n grootse roman soos Buller se plan. “Die skrywer mag ‘meedoënloos’ wees, maar die eindproduk is humoristies, meesleurend en besonder indrukwekkend.”

Andries Visagie, ook op LitNet, beskou Buller se plan “as ’n soort sintese van Ingrid se voorafgaande werk. Al lesende herken ’n mens voortdurend elemente wat weerklanke is vanuit haar vorige romans. Net soos in die bekroonde Karolina Ferreira is daar weer ’n vroulike karakter, Ester Zorgenfliess, wat haar tuisstad verlaat om vir ’n tyd lank te gaan oorbly in ’n plattelandse dorp waar sy haar ervaring van die dorp en sy inwoners orden rondom die plekke wat sy feitlik daagliks besoek. Net soos in Landskap met vroue en slang word die emosionele lewens van die karakters in Buller se plan met groot sorgvuldigheid ontleed terwyl daar steeds kennis geneem word van die natuurlike landskap én die landskap van die liggaam. En soos in Belemmering is die Anglo-Boereoorlog ook hier ’n belangrike element: die slag van Colenso vorm in Buller se plan die historiese verwysingsraamwerk waarteen die eietydse gebeure in die roman gemeet word. (...)

“Buller se plan is egter nie ’n somber roman nie: Ingrid Winterbach is immers bekend vir die fyn humor wat insluip in feitlik elke hoofstuk wat sy skryf. (...) Ingrid Winterbach se nuutste roman is na my mening saam met die uitstekende Karolina Ferreira die beste in haar oeuvre. Buller se plan is by uitstek deurgekomponeerde prosa wat nietemin baie meer toeganklik is as haar vorige roman, Landskap met vroue en slang. Ingrid Winterbach bevestig met haar nuutste roman dat sy een van die belangrikste prosaïste is wat tans in Afrikaans skryf. Haar styl is uniek en deurdag en het die skittering van juwele. Gaan lees Buller se plan – dis ’n fees vir die verbeelding.”

Ingrid se statuur in die Afrikaanse letterkunde het met verloop van tyd dermate gegroei dat sy in 2004 die Hertzogprys vir Prosa verwerf het vir Niggie,wat in 2002 gepubliseer is. Niggie is in Nederlands vertaal deur Riet de Jong-Goossens en in Engels deur Elsa Silke.

Volgens Thys Human (Rapport, 1 Desember 2002) verwys Ingrid in omtrent al haar romans na die Anglo-Boereoorlog en in Niggie beleef hierdie interaksie met die oorlog ’n hoogtepunt. Die Anglo-Boereoorlog maak deurgaans die agtergrond van Niggie uit. Anders as in Buller se plan word daar nie met ’n afstandelike of ironiserende blik teruggekyk op die oorlog nie. In Niggie word die karakters die strydlustiges, sensitiewes, weerspanniges én ontnugterdes eerder midde-in die stryd geplaas.”

Niggie was harde werk, sê Ingrid aan Johan Vosloo in Rapport van 28 Maart 2004. Sy het twee jaar daaraan gewerk, “so te midde van huis skoonhou, kind grootmaak en voortgaan met my ander liefde kuns. Ek is verheug en dankbaar dat die eer (van die Hertogprys) na my kant toe gekom het.”

In Niggie kom ’n groep Boeresoldate wat in Februarie 1902 vanaf die Kaapkolonie na Ladybrand in die Vrystaat gaan, onder die loep. Deel van die groep is die geoloog Reitz Steyn en Ben Maritz, ’n natuurhistorikus. Hulle moet die jong Abraham Fouché wat erg getraumatiseer is na sy ma op Ladybrand neem. Tydens hulle tog beland hulle by ’n baie vriendelike, maar hartseer boer aan en sy storie van die “triekstervrou” wat hom in ’n droom verkul het, beïndruk vir Ben en Reitz geweldig. Hierdie triekster maak haar opwagting kort-kort in die roman, maar op etlike plekke en in ander gedaantes.

Thys Human skryf in Rapport (1 Desember 2002): “Met ’n sterk liniêre struktuur, ononderbroke epiese gang en realistiese inkleding is Niggie ’n veel meer toeganklike roman as byvoorbeeld Belemmering, Landskap met vroue en slang en die ‘meedoënlose’ Buller se plan. Anders as die ontwykende Geelgert en Jan de Dood daag generaal Bergh in hierdie roman sommer heel vroeg op, terwyl die groepie manskarakters teen die berg darem nie weer gedwing word om hul droefgeestige dae op hotnotskooigoed te slyt nie.

“Tog is Niggie ’n roman deursypel met verlies, verdriet en verlange. Bykans elke karakter dra ’n liggaamlike of geestelike letsel van die oorlog en het ’n verhaal van persoonlike trauma te vertel. Hoewel hierdie verhale sáám ’n verwoording van kollektiewe verlies en ’n gemeenskaplike oorlogservaring is, dien dit ook as herinnering dat elkeen uiteindelik alleen staan met sy of haar verdriet. Die ‘inventaris’ van verlies wat Reitz snags in Anna se ontvanklike oor fluister en sy moedelose trane teen sy perd se geduldige flank dien as treffende sametrekking van die persoonlike en kollektiewe dimensies van verlies in dié roman. (...)

“Niggie is, net soos haar karakternaamgenoot, egter ook triekster: nes die leser diékant toe met haar wil, dan dwing sy hom anderkant toe. Na aanleiding van die titel verwag die leser byvoorbeeld dat die roman oor ’n sentrale vrouekarakter gaan handel. Hierdie verwagting word egter ondermyn wanneer die leser uit die staanspoor met die lotgevalle van ’n groep manskarakters gekonfronteer word en die titelkarakter haar opwagting eers heelwat later in die roman maak. Ten slotte is daar ook nie sprake van netjiese sluiting in die teks nie. Niggie gee haar geheime slegs voorwaardelik prys. Aan die einde van die roman word talle vrae onbeantwoord gelaat.

“Die gereserveerde mineurtoon, eerlike maar subtiel ondermynende blik op die oorlog, asook die blootlegging van die mens in al sy weerloosheid, maak van Niggie ’n uiters geslaagde besinning oor die kortstondigheid van menslike geluk en die fisieke en psigologiese letsels wat oorlog laat. Met hierdie onvergeetlike roman bevestig Ingrid Winterbach dat sy een van die belangrikste prosaïste is wat tans in Afrikaans skryf. Niggie is die aandag werd van selfs dié wat nou al behoorlik oorlogvoos is!”

Gunther Pakendorf (Die Burger, 25 November 2002) het Niggie as ’n pragtige roman beskryf, “dalk Ingrid Winterbach se beste”, en op LitNet het Petra Müller haar resensie as volg afgesluit: “Ek kan net ’n idee gee van die rykheid van die teks. En van die omsirkelende liriese skoonheid daarvan. Dis ’n teks waardeur ’n mens die dimensies van jou verblyf op hierdie stuk aarde in ontroering en ontsag kan verken. Dit is selde dat ’n mens in ’n romanteks die element van ontsagteëkom – dit wat die Bybel ‘vrese en bewing’ noem. Hier is dit oral opgeroep, byna by taal verby. Ek wil die roman Niggie by u aanbeveel as ’n sentrale transfigurasie in ons huidige romanwêreld, ’n boek waarmee ’n mens moet saamleef soos ’n stuk vuur.”

Ingrid het ook in 2007 met feitlik al die pryse weggestap vir Die boek van toeval en toeverlaat wat in 2006 verskyn het. Dit is met die WA Hofmeyr-prys, die M-Net-prys en die Universiteit van Johannesburg-prys vir Skeppende Skryfwerk bekroon. Die Engelse vertaling wat Ingrid saam met Dirk Winterbach gedoen het, het in 2010 die Sala-prys vir Literêre Vertaling gewen. In 2012 is die CL Engelbrecht-prys vir letterkunde (toegeken vir wetenskaplike navorsing oor die Afrikaanse taal of letterkunde) deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Letterkunde en Kuns ook aan Die boek vir toeval en toeverlaat toegeken.

Thys Human (Beeld, 21 November 2006) som die verhaal van Die boek van toeval en toeverlaat só op: “Helena Verbloem is ’n leksikograaf wat haar in Durban vestig as projekassistent van Theo Verwey, ’n man wat alle woorde byeen probeer bring wat in onbruik geraak het in Afrikaans. Byna drie maande later word haar kosbare skulpe uit haar tuinwoonstel gesteel.

“Die res van die verhaal ontvou rondom die soektog na dié skulpe: daar is onder meer twee gebeurlike besoeke aan Ladybrand, ’n reis na die donkerste punt van Durban en ’n ontmoeting met die rassistiese skulpverkoper en teddiebeerversamelaar Theodora Wassenaar.

“Die belangrikste soektogte is egter dié wat na binne keer: Helena se herinneringe aan haar familie, verlore minnaars en liefdes, die verliese wat sy gely het. In Oktober tref Helena Theo dood in sy kantoor aan. Die beskrywing van sy begrafnis en die wyse waarop dit inspeel op die verhaal wat sy deurgaans (uit DeLillo se Cosmopolis) aan hom oorvertel, is sonder twyfel ’n hoogtepunt in Winterbach se oeuvre. Soos Etienne Leroux indertyd, slaag Winterbach daarin om ’n toneel te skep wat gelyktydig grondig tragies én skreeusnaaks is.

“Dit is ’n roman oor verlies en die dood. Daar gaan byvoorbeeld nie ’n enkele gesprek tussen Helena en Theo verby sonder ’n verwysing na die dood nie. Hulle bring ook byna al hul werkstyd deur aan die doodsverbindings in Afrikaans. Voorts sukkel Helena om haar by die verlies van haar skulpe te berus; sy klou halsstarrig daaraan vas. In dié opsig ontstaan daar ’n voortgesette spanning in die roman tussen die moeisame prosesse van aflegging en afskeidname, enersyds, en die menslike drang tot bewaring (versameling), andersyds. Helena het ’n verbete drang na (wetenskaplike) kennis."

Human gaan voort: “Wat Winterbach hier met die taal doen, is verbluffend. Hugo Hattingh se lesings oor die evolusie is swaarwigtig en resonant. Die geheimsinnige laatnagbeller, Freek van As, se toon is aanmatigend en suggestief onsamehangend. Sof praat met ’n anargistiese hardegatterigheid wat jou tone laat krul. Wanneer Helena vir Theo vertel van die boek wat sy lees, is haar taal deurdrenk van hartstog en verlange. En wanneer hulle oor die woordkaarte buig, ontwaak die ganse taalgeheue in hul gepas argaïese tussenwerpsels.

“Dit is ’n groots-opgesette roman waarin die tragiese gegewe nooit ten koste van die speelsheid – die plesier – geskied nie. Winterbach is op haar snaaksste wanneer sy binne die kosmiese konteks wat sy oproep, op byna banale besonderhede fokus: die dialoog oor die margarienmagnaat in die eerste hoofstuk, die ‘intimiderende’ drol op Helena se kamermat, Helena se gesprekke met die innemende konstabel Modisane, die gastehuisworsies, die opgestopte tiere in Rosie Steinmeyer se skemer sitkamer, Matroos se gedrag tydens Theo se begrafnis en Sof en Helena wat hulle tydens hul besoek aan Ladybrand as lede van die Bybelgenootskap voordoen. Tog ontaard dié lag nooit in ligsinnigheid nie. Daar is talle tonele wat jou lank ná die lees van die roman bybly.”

Louis Gaigher het in Die Burger (13 November 2006) geskryf: “Ek kan in my resensie bloot ’n vae beeld skep van die rykheid van Die boek van toeval en toeverlaat en die intense plesier wat ek daaraan gehad het, en nog gaan hê, en dat die teks volgens al die betekenisonderskeidings van dié woord ­subliem is.”

Op LitNet het Louise Viljoen geskryf dat Ingrid, “net soos JM Coetzee in Age of Iron, nie maklike antwoorde of troos gee nie. Die roman gee geen eenvoudige oplossing vir die aanvaarding en verwerking van verlies nie: dit toon eerder die ingewikkelde verloop van so ’n proses. Verder suggereer die roman dat die ‘toeverlaat’ dalk juis lê in ’n deeglike kennisname van die rol wat toeval speel en in ’n bewustheid van die ryk en komplekse teksture wat wel tot stand kom deur die heelal se toevallige verloop. Ten slotte is Winterbach se roman ’n stralende bewys van die sin wat daar wel te vind is in ’n bestaan waarin toeval en verlies so ’n groot rol speel.”

Joan Hambidge (op LitNet) noem die Die boek van toeval en toeverlaat “allamagtig, groots, wonderbaarlik, meesleurend, oorrompelend, briljant”.

In 2010 word Ingrid se eerste drama, Spyt, tydens Aardklop op die planke gebring en vir Ingrid wat hier die eerste keer ’n ander genre aanpak, was dit geen maklike taak nie, sê sy aan Murray la Vita (Die Burger, 4 September 2010). “Ek het erg uit my diepte gevoel. Ek kon op geen van my gewone ou romantrieks terugval nie. Dit het nooit vir my na ’n régte drama gelyk nie – ek was bang dis te kort, te yl, nie dramaties genoeg nie, te teksgerig. Nou is die teks uit my hande en dit vind op ’n nuwe manier vergestalting en dit het skielik soveel ryker geword aan betekenismoontlikhede – so vér verby my aanvanklike, statiese, eendimensionele konsepsie daarvan! Daarvan hou ek – en dit sal my weer my hand aan ’n drama laat waag. Ek sien uit na die produksie by Aardklop. Wat ’n teer en gevaarlike pad vir ’n teks om te loop.”

Die Aardklop-produksie was ook Spyt se première, en die drama is met die AngloGold Ashanti Fyngoud-prys vir die beste nuwe Afrikaanse aanbieding op Aardklop bekroon. Ingrid se dogter, die teaterpraktisyn en skrywer Brink Scholtz, was die regisseur.

’n Programnota van Aardklop het die aanbieding van Spyt só aangekondig: “Spyt (Afrikaans) (Geen o/16: T/S). Te laat, te laat, altyd te laat. Manne en meisies en waarop dit afstuur. Brose harte, begerige lywe, ai. En dan daarna. Spyt. ’n Verhoudingsdrama met ’n verskil: tragikomiese opset, donker humor, eiesoortige dialoog. So verskriklik vermaaklik, so verskriklik verskriklik. Nie vir fyngevoeliges of preutses nie. Awesome.”

Ingrid se reaksie hierop: “Nie my woorde nie. My opsomming van die teks sou nie ’n enkele toeskouer gelok het nie – ondraaglik saai. Hierdie beskrywing gee my groot plesier.” (Aan Murray la Vita in Die Burger, 4 September 2010)

Oor die werkverhouding tussen haar en haar ma is Brink baie geesdriftig teenoor Murray la Vita: “Ag, dis amazing om saam met haar te werk. Dit is só lekker. Ja ek dink dit is baie makliker as wat dit met enige ander skrywer sou wees omdat ... seker maar net omdat ons so ’n gemaklike verhouding het. En sy is glád nie precious oor die teks nie. Ek dink sy werk óók op ’n manier ongelooflik intuïtief, so as jy vir haar vra wat iets beteken ... sy sal nooit weet nie. En dit maak dít natuurlik vir my ook baie oop.
“En dan is sy altyd baie entoesiásties oor my interpretasies. Dit is vir haar interessant. Daar is absoluut geen gevoel van dít is my ... Ek dink dit is vir haar baie belangrik dat die werk is wat dit is. Daar ís nie ’n regte interpretasie nie. So dit is gerusstellend en bevrydend om saam met haar te werk en ek kan baie éérlik wees met haar. Ja.”

Ingrid beaam dit teenoor Murray la Vita: “Dit is vir my ongelooflik exciting. Sy is baie versigtig met die teks – miskien té versigtig. Hoewel sy darem op ’n timiede voorstel van my oor hoe ’n bepaalde toneel gespeel moet word, in no uncertain terms gesê het ek moenie belaglik wees nie. Daarvan hou ek!”

Spyt is ook in 2011 by die KKNK op die planke gebring.

Spyt laat jou hap aan ’n stewige skyf lewe, aldus Deborah Steinmair (Beeld, 29 September 2010). “Gesprekke oor die sin van die lewe, die staat van die prostaat en die dryfvere vir ­rinkink word afgewissel met ­bonsende seks wat mooi gechoreografeer is, soos fisieke teater, soos dans. Die produksie toon belofte, maar lewer ten slotte nie wat ­Ingrid Winterbach se teks beloof het nie. ’n Mens maak toegewings vir die heel eerste opvoering, maar die regie (deur Brink Scholtz) en stelinkleding kom nie heeltemal die mas op nie. Die spanningslyn is soms snaarstyf; die intrige en interpersoonlike dinamika polsend. Soms tree dowwe kolle in. Die stel is regoor die plek, soos ’n kis speelgoed wat rondgestrooi is. Daar is uitstekende spel, maar die dialoog is nie altyd duidelik hoorbaar nie, soos dit gaan op feeste – die ­akoestiek van skoolsale is hoogs verdag.

“Braam (Stian Bam), eggenoot, sakeman, vriend en minnaar, is vinnig besig om sy draai te ­verloor. Sy vrou, wat min of meer aan ’n Pilates-bal vasgegroei het, babbel onverpoos (tussen strekoefeninge en opstote deur) oor die sin van haar bestaan, oor haar dors na selfverwesenliking, ­hoe­dat sy vir hom ’n fantastiese vrou wil wees en hul liefdeslewe wil ­opklits. Dit is onduidelik waar Braam die tyd vind om sake te bedryf en in kunswerke te belê. Hy is nie op sy mond geval nie en sy voetwerk is fyn, maar sy lewenstyl is ’n resep vir rampspoed. Hy bons van ­minnares tot minnares en probeer tussen­deur om ’n ongebalanseerde eks-werknemer wat hom ­vervolg te paai. Sjaka S Septembir gee ’n weerlose kanteling aan die senuwrak Micky. (...)

“Ten spyte van ’n intelligente, elegante teks en akteurs van die kaliber van Bam, Waldemar Schultz en Nicole Holm, begin die stuk draal op pad na die afloop. Ek sou die produksie graag nog tyd wou gee. Dit is in elk geval teater wat jou teen die kant van die kop klap. Dit laat jou berou, verlies en onvoltooidheid tot in die in­gewande ervaar. Spyt was ’n opdrag­werk op die fees.”

Brink Scholtz, die regisseur, deel haar indrukke van Spyt met Murray la Vita (Die Burger, 4 September 2010): “Dit werk met betekenis op ’n manier wat baie oop is. En dít is baie opwindend en baie lekker. Maar ook baie, baie moeilik. Want ... dis nogal ’n fyn lyn jy weet. Daar is ongelooflik baie ruimte om te interpreteer, maar terselfdertyd kan jy nie ’n interpretasie opplák nie.

“Om getrou te wees aan daardie oopheid. Die feit dat dit so vreemd die heeltyd shift en beweeg. Daar is byvoorbeeld ’n tipe jukstaposisie tussen aan die een kant ’n wêreldbeskouing waarbinne dinge arbitrêr en betekenisloos is en accidental en episodies en so is, en dan is daar amper op ’n ander vlak ’n baie metafisiese, ’n baie duídelike betekenis. Ja, ’n metafisiese proses. Amper letterlik dat daar ’n verdere werklikheid is. Dis ’n vreemde spanning. Ek dink dit is altyd daar in haar (Ingrid se) skryfwerk.

“En daar is ook ’n gevoel van dinge wat die hele tyd op die periferie aangaan. Die héle tyd dinge wat onder die oppervlak aangaan.”

’n Sekstoneel in Spyt waarin ’n wit man en swart vrou mekaar gryp, skryf Johannes de Villiers in Rapport van 7 November 2010, het sommige toehoorders by Aardklop se asems weggeslaan en laat uitloop uit die saal. “Maar die skeppers van die stuk krap nou kop, want dit is veral die toneel waar die hoofkarakter met die swart vrou vry wat gehoorlede laat uitstorm. Die Woensdagaand van die Fees, byvoorbeeld, het die gehoor geduldig gesit en kyk hoe die hoofkarakter en sy wit minnares ’n goeie tien minute op ’n bed rondrol. Maar toe dieselfde man kort daarna sy swart minnares (gespeel deur Ntombi Makutshi) takel, het minstens twaalf mense stampvoet uit die saal geloop. By ander vertonings het dié toneel ook mense na die deur laat skarrel.”

“Ek weet nie mooi hoekom dit gebeur nie,” het Ingrid aan Rapport (7 November 2010) gesê. “Dit lyk vir my dit is vir party mense nog ’n sensitiewe punt.”

Hoewel Winterbach se teks spesifiek bepaal dat dié toneel tussen ’n wit man en swart vrou moet plaasvind, sê sy dat dit beslis nie as ’n skoktaktiek bedoel is nie.

Vir Saartjie Botha, die stuk se vervaardiger, het dié uitstappery ’n ligte déjà vu-gevoel meegebring, want sy was die skrywer van die stuk 18* wat op Aardklop opgevoer is en waarin ’n veelrassige soen (dié keer tussen ’n swart seun en wit meisie) ’n hele paar gehoorlede laat uitloop het. Volgens Botha, wat al stukke op verskeie kunstefeeste op die planke gebring het, is dit net by Aardklop dat ’n veelrassige vryery so ’n reaksie ontlok.

2010 was ’n besige jaar vir Ingrid. Benewens die drama Spyt is Ingrid se nuwe roman, Die benederyk, ook in 2010 gepubliseer.

Louise Viljoen skryf in Rapport van 2 Mei 2010 dat in Die benederyk die leser lees van ’n skilder Aaron Adendorff wat in Durban woon. Hy het ’n kankergewas aan sy nier gehad en na sy herstel maak hy ’n terugkeer na die kunswêreld. “Hy is onvergenoeg omdat sy agent, Eddie Knuvelder, nie begrip toon vir sy nuwe werk nie en hom weggelaat het uit ’n groep kunstenaars wat in Berlyn gaan uitstal. Verder is hy verward oor Eddie se versoek dat hy twee jong kunstenaars, Jimmy Harris en Moeketsi Mosekedi, na ’n ateljee in die Natalse Middelland moet neem. Hy is afgestoot deur die selfvertroue waarmee Jimmy Harris uitwei oor sy opvattings dat die skilderkuns dood is en is ook afgunstig op die sukses wat hy in die kunswêreld behaal. Hierdie intrige loop dwarsdeur die roman en word aan die einde met ’n aantal verrassende wendings afgesluit.

“Deel van die roman is egter ook die geskiedenis van Aaron se kunstenaarskap. (...) Ingebed in Aaron se verhaal is ook die omgang met sy broer Stefaans, wat as’t ware die tweede hoofkarakter in hierdie roman word. Stefaans vertel aanvanklik in kriptiese sms-boodskappe en later in meer uitgebreide e-posbriewe die verhaal van sy dekades lange dwelmverslawing en sy geleidelike terugkeer daaruit.

“Winterbach se bemoeienis met die motief van die broer in haar ander werk word in hierdie roman tot ’n aangrypende hoogtepunt gevoer," skryf Viljoen. “Die swyende broer van Belemmering (1992) word hier vervang deur ’n broer wat, in sy eie woorde, nie kan ophou babbel nie. Die broer wat ‘saam met die varke skille gevreet het’ op wie Helena Verbloem aan die einde van Die boek van toeval en toeverlaat wag, word hier aangevul met ’n broer wat volledig die verhaal van sy verval en terugkeer vertel.

“Dit is dus nie vreemd dat een van die belangrikste verwysings in hierdie roman dié na Thomas Mann se Joseph and his brothers is nie. Eweneens belangrik in die roman is randkarakters soos Aaron se huishulp mev Gloria Sekete (so blymoedig dat dit hom soos ’n gevangene in sy eie huis laat voel) en sy nuwe buurvrou, Bubbles Bothma (Lotto-prinses, Zen-meester extraordinaireen sekerlik die beste ding wat die Afrikaanse letterkunde in jare getref het). Dit is veral in die verskyning van Bubbles wat die roman se burleske kwaliteit (’n uitgelate kombinasie van erns en komedie) sy hoogtepunt bereik. Bubbles haal aan uit Milton se Paradise Lost, lees Gogol en bied aan om Aaron se vyande ‘reg te sien’ (met ’n pyp hulle knieë pap te slaan) of hulle ‘uit te vat’ (‘daar is ways and means,’ sê sy). (...)

“Die taalgebruik in die roman verteenwoordig ’n hele karnaval van stemme wat voorskriftelike purisme en puriteinsheid uitdaag. Kunsteoretiese jargon staan so aggressief en konfronterend soos die penne op ’n ystervarkrug in Jimmy Harris se mond; die ontspoorde Stefaans delf tot op die bodem van taal om die nuanses te vind waarmee hy sy verhaal kan vertel; Aaron ontwikkel ’n hele register waarmee hy oor die subtiliteite van sy eie kuns en dié van ander kan praat. Die benederyk bied veel om oor te besin en veel om te geniet. Ingrid Winterbach se jongste roman stel in geen opsig teleur nie.”

Jeanette Ferreira (Beeld, 18 Mei 2010) is van mening dat lesers van Ingrid se werk weet al dat haar werk op ’n mens groei, omdat dit anders is, maar tog eie aan Ingrid. Wanneer ’n persoon vir die eerste maal ’n boek van Ingrid onder oë neem, sal die eerste gedagte wees dat dit nie maklike en ontspanningsleesstof is nie. En Ferreira moet toegee dat dit nie is nie. “Tog bekoor die teks jou gaandeweg dermate dat jy nie wil ophou lees nie en uitsien na haar volgende roman. Bisarheid, sinisme en ’n vlymskerp humorsin is deel van Winterbach se aanbod wat vir haar ’n wye lesergehoor geskep het. Wie ’n les uit Die benederyk wil leer, sal dit wel vind, maar eers teen die einde: Nóg teleurstelling nóg verwagting is voorspelbaar.”

Thys Human (op LitNet) voel dat Die benederyk gelees kan word “as ’n onverskrokke disseksie van die liggaamlike en geestelike pyn wat karakters beleef, die wyses waarop (en die middele waarmee) hulle dié pyn probeer verdoof, maar uiteindelik ook die soms onvoorstelbare wyses waarop hulle oorleef en bly vóórtleef. Myns insiens is dit een van Winterbach se heel bestes!”

Ook Joan Hambidge (Volksblad, 3 Mei 2010) beskou Die benederyk as Ingrid se beste tot op daardie stadium as romanskrywer. “Ingrid Winterbach is ’n voortreflike skrywer en haar laaste twee romans het sterk storielyne, maar sy fokus steeds op tersaaklike intertekste wat haar romans uiters pakkend maak. In Die benederyk voeg die slot alles goed saam met Harris se lot (ek wil nie meer verklap nie) waar die motiewe van dood/kuns en waansin bymekaarkom.

“In ’n letterkunde waar werklik goeie romans skaars is, moet hierdie teks as ’n hoogtepunt uitgesonder word. Vir die speurende leser is dit ’n lonende en verrykende ervaring. ’n Groot skrywer verander jou siening oor die lewe en jou psigiese landskap. Dit presteer hierdie boek.”

In 2011 is Ingrid deur die KKNK vereer toe sy die Afrikaans Onbeperk-toekenning vir vernuwende denke ontvang het. In die commendatio is sy deur Antjie Krog geprys as ’n skrywer met “oog – en taalvermoë by uitstek”. Ingrid was baie in haar skik met die toekenning. Tydens die KKNK van 2011 is onderhandelings aan die gang gesit? om haar nuwe teaterstuk, wat toe pas voltooi is, in 2012 op die planke te bring by die KKNK. Die voorlopige titel van die nuwe stuk is Vuur.

Ingrid vind dit interessant dat mense altyd Jungiaanse motiewe in haar werk soek, want as sy moet kies tussen Freud en Jung, kies sy Freud, sê sy aan Stephanie Nieuwoudt in Beeld (26 Oktober 2002).

“Ek vind die manier waarop Freud die seksuele beklemtoon interessant. Die manier waarop hy die psige verklaar het, maak vir my meer sin as die manier waarop Jung dit doen.

“Dis vreemd as mense my boeke so bevestigend Jungiaans lees. Die enigste kennis wat ek van Jung het, is die bietjie wat ek op universiteit oor hom moes leer sodat ek Etienne Leroux se werk kon lees. As jy kyk na foto’s van die ouer Freud en Jung, is dit duidelik dat Freud nie so hoopvol was soos Jung nie. Ek kan ook om dié rede beter met Freud identifiseer. In die algemeen is die kans op heelheid, die kans op individuasie skraal.”

Andries Visagie skryf in Beeld (31 Oktober 2009): “Ingrid het eenkeer gebieg dat sy die boeke op haar rak volgens die kleur van die boekomslae rangskik en nie veel erg het aan ’n stelsel wat voorskryf dat die boeke van elke outeur by mekaar gegroepeer moet word nie. Vir sommige mense lyk dit dalk na die tipiese eksentrisiteit van ’n kreatiewe skrywer. As ’n mens egter in gedagte hou dat sy daagliks met kleur werk wanneer sy teken en skilder, besef ’n mens dat die oog van die visuele kunstenaar heel eiesoortige eise stel, ook wanneer dit die estetiese voorkoms van ’n boekrak betref.”

Ingrid het teenoor Sonja Loots (Rapport, 27 Oktober 2002) gebieg dat sy nog altyd meen dat Belemmering haar beste roman is: “Die omstandighede sal nooit weer wees dat ek só ’n boek kan skryf nie en ek is jammer daaroor, maar ek begin ook dink dat Buller se plan ’n goeie en regtig onderskatte boek is. Ek is jammer, maar ek moet dit sê. Dit lyk of die twee boeke wat ek as my beste beskou, die minste aandag kry.”

Ingrid en Andries is aan die begin van 2011 na Stellenbosch vir ’n sabbatstyd van ses maande by die Stellenbosse Instituut vir Gevorderde Navorsing (Stias).

In 2012 verskyn Ingrid se Die aanspraak van lewende wesens en weer stap dit met al die belangrike letterkundige pryse weg. Nie alleen is dit voor publikasie bekroon as die wenner van die Groot Afrikaanse Romanwedstryd (2012) nie, maar wen ook die grote, die Hertzogprys vir prosa in 2013, die tweede keer wat hierdie eer haar te beurt val. Ingrid ontvang ook haar vierde WA Hofmeyr-prys daarmee en so ook haar vierde M-Net-prys. Die UJ-prys vir skeppende skryfwerk word ’n tweede keer aan haar toegeken. Wat, volgens, Thys Human (Beeld, 4 Oktober 2013), die prestasie des te meer merkwaardig maak, is dat haar roman in twee gevalle (die WA-Hofmeyr- en die UJ-prys) ook met werke in ander genres moes meeding.

Nadat Ingrid die M-Net-prys gewen het, het sy aan Jo Prins (Die Burger, 21 September 2013) gesê: “Die boek het my wildste verwagtings oortref. Ek kon nooit, ooit voorspel dat die boek soveel pryse sal wen nie. Maar die toekenning beteken ook geld en erkenning – wat ’n mens nodig het. Om te skryf is nie ’n goed betalende job nie en dis harde werk – dis moeilik.”

Ingrid se reaksie teenoor Willem de Vries (Beeld, 16 April 2013) nadat sy die Hertzogprys vir ’n tweede keer gewen het, was: “Die prys is uiteraard vir my ’n báie groot eer. Ek was dit nouliks die eerste keer te wagte, laat staan nog ’n tweede keer. Ek sal nog moet sien wat dit vir my met verloop van tyd beteken, maar geen prys kan ongelukkig op die duur die angstigheid van die lyf hou nie.”

Ná die ontvangs van die prys as wenner van die GAR (Groot Afrikaanse Romanwedstryd) som Ingrid die manuskrip kortliks op aan Bibi Slippers op LitNet: “Ek wou wegkom van die skilder- en skrywerkarakters van vorige romans: Maria Volschenk is ’n rekenmeester en Karl Hofmeyr is in die rekenaarbedryf. Voorts is daar ’n groterige supporting cast (hoewel dikwels nie baie ondersteunend nie), en uitvoerige verwysings na heavy metal-musiek. En na lewende wesens van allerlei aard – mense, palings, sprinkane, swart wurms, honde, ensovoort.”

In haar toespraak as wenner van die GAR het sy vertel hoe sy aan haarself begin twyfel het voor die prysuitdeling. Slippers het gevra: “Het hierdie vertwyfeling spesifiek te make met die manuskrip en die grensverskuiwende (aldus die beoordelaars) aard daarvan,en of die vertwyfeling maar normaal is wanneer jy ’n roman voltooi het.”

Ingrid se antwoord: “Die vertwyfeling is in groot mate deel van die skryf van elke roman, maar in hierdie geval was dit miskien groter omdat ek ’n manuskrip, en nie ’n gepubliseerde teks nie, voorgelê het vir beoordeling.”

Die beoordelaars van die GAR het in hul commendatio na die "selfbewuste ontwyking van plot" verwys wat Ingrid in hierdie roman uitoefen. Bibi Slippers (LitNet) sou raai “dat dit die skryfproses aansienlik moeiliker maak wanneer jy terselfdertyd boeiend en onderhoudend probeer skryf, maar ook die gegewe van plot probeer ondermyn. Sy wou weet of dit ’n tegniek is wat Ingrid doelbewus ontwikkel het, en of haar roman haar in daardie rigting gedwing het?”

“Ek glo nie ek het plot doelbewus probeer ontwyk nie,” was Ingrid se antwoord. “Dis maar soos ek skryf. Ek dink wel dat daar in die roman tempowisselings is: dele waarin die handeling versnel teenoor stadiger bewegings.”

Ook die kritici is eenparig met hulle lof vir Die aanspraak van lewende wesens. Joan Hambidge meen Winterbach is ’n voortreflike roman­skrywer. “Die aanspraak van lewende wesens het ek drie keer gelees. Sy verdien hierdie tweede bekroning vir ’n uitstaande roman. Haar jongste roman het ’n aangrypende verhaalgang en wanneer ’n mens die verskillende lae ­ontsyfer soos heavy metal-musiek, rolprente soos The Big Lebowski, die Ofiet-diagramme, Soefisme en Kabbalisme, besef jy dit is ’n meditatiewe teks, ’n soektog na ons plek op aarde. Dit is ’n roman wat sterk herinner aan die werkwyse van Saul Bellow waar die alledaagse teenoor die ­filosofiese geplaas word. Die volgehoue gesprek met haar mentor Etienne Leroux is eweneens ’n belangrike ­dimensie in hierdie roman. Daar is vele verwysings na beeldende kunstenaars in die roman. Die natuurbeskrywings is digterlik en ’n mens kan hier die hand van die beeldende kunstenaar sien in haar konkrete beskrywings van die ruimte.” (Beeld, 16 April 2013)

Die literator Chris van der Merwe bestempel die boek op LitNet as ’n postmoderne quest-roman. “Ek kry dikwels die indruk dat die werk van Ingrid Winterbach in gesprek verkeer met die oeuvre van Etienne Leroux. Winterbach se roman het raakpunte met Leroux se Die derde oog: In albei gevalle gaan dit om ’n reis wat dieper wil dring as waartoe die oppervlakkige rasionalistiese same­lewing bereid is; ’n reis op soek na die sin van die ­lewe en die wese van goed en kwaad.

“Ook word Winterbach se werk, soos dié van Leroux, sterk gekenmerk deur ironie en ambivalensie. “Hierdie roman het my veral laat dink aan ­Sewe dae by die Silbersteins, wat, soos Die aanspraak van lewende wesens, handel oor ’n reis waarin die individuele en kollektiewe onbewuste tot openbaring kom; die vreemde plaas van Josias Brand het my herinner aan die Silbersteins se Welgevonden – wat nie slegs ’n plaas is nie, maar ook ’n mikrokosmos bevolk met tipes uit die hedendaagse samelewing sowel as arge­tipes uit die onbewuste.” (Beeld, 16 April 2013)

In Gerrit Olivier se bespreking van die roman in Beeld, 1 Oktober 2012 meen hy “Winterbach stel tipies nie belang in die konstruksie van ’n samehangende of sluitende verhaal nie en ook nie in ’n lewe wat stabiel, gelukkig of ’normaal’ is nie. Die fokus is minder op die progressie van die verhaal as op situasies, kwellings, onsekerhede, toestande van vertwyfeling; op ‘wemelings, ritselings en roeringe’.”

Syns insiens “verklaar dit ook die losse struktuur en onopgelosthede om persoonlike intrige. ’n Winterbach-karakter, so lyk dit, is óf vasgevang in ’n ­verterende belangstelling, ’n aaklige vermoede of ’n paranoia; óf hy of sy is op weg êrens heen, in ’n soektog ­sonder ’n eindbestemming.

“’n Mens gaan saam met Winterbach op reis deur die ‘jong Suid-Afrika’ en die ­verstommende diversiteit daarvan, al hoe meer bewus van die aansprake wat ‘ons, die lewendes’ op mekaar sal bly maak.”

Dit is beslis so dat die ou bygeloof dat te veel lof kan veroorsaak dat ’n skrywer nie meer kan skryf nie, nie van toepassing is op Ingrid nie. Sy sê aan Willem de Vries in Beeld (15 April 2013) dat sy “reeds weer besig is met ’n nuwe ­roman; ná maande se gesukkel en heelwat doodloopstrate begin daar nou oplaas weer iets vorm aanneem”.

In Rapport (31 Augustus 2012) skryf Christelle Stander dat Die aanspraak van lewende wesensdie wag werd was. “Dit is Winterbach se tiende roman en vorm ’n drieluik met Die boek van toeval en toeverlaat en Die benederyk. Haar romankuns word gekenmerk deur kompleksiteit en gelaagdheid, deur ryk intertekstuele verwysings en intratekstuele verbande enhaar prosa is sedert die verskyning van haar eerste tekste al grensverskuiwend. Basiese struktuurelemente soos tyd, ruimte, karakter, verteller en intrige word in elke roman uitmekaargehaal, in die soeklig geplaas en teruggesit op ’n wyse wat die leser dwing om konvensies te bevraagteken.

“Hierdie roman merk ’n verdere stap in die rigting van toeganklikheid in die Winterbach-oeuvre. Narratiewe lyne is duideliker gedefinieer en die knoop is sterk ontwikkel. Tog word daar niks van die liriese digtheid prysgegee waarmee haar tekste ons blik op die wêreld help intensifiseer nie. As reisgenoot van die hoofkarakters word die leser in hierdie roman gekonfronteer met die alomteenwoordigheid van die verlede in elke teenwoordige oomblik.

Die wisselwerking tussen die bewuste en onbewuste, veral met betrekking tot die wyse waarop die innerlike werklikheid van die onbewuste telkens in die doelbewuste aksies van die karakter-subjekte manifesteer, word op vernuftige wyse ontgin.

“Op soortgelyke wyse dwing die politieke onbewuste van die land dit op aan die tekstuele werklikheid. Boeremaglede, verdwaalde straatbewoners en ’n eksperimentele plaas/kommune teen Tafelberg se hange vorm almal knooppunte in die netwerk van romantekens. Hulle dien as merkers van ’n voortslepende verlede, ontwortelde hede en onhaalbare toekoms, én beliggaam die onafwendbaarheid van die ontwrigting van individuele agendas.

“Nie een van die twee hoofkarakters kan die orde wat vir hulle so belangrik is, handhaaf nie. Aan die een kant is daar Karl Hofmeyr. Hy word uit sy gemaksone gedwing wanneer hy ’n noodoproep oor sy broer ontvang. Dit word gou duidelik dat ’n wag-en-sien-benadering nie sal help nie. Hy pak onwillig die tog na Kaapstad aan om ondersoek in te stel. Hoe nader hy aan sy bestemming kom, hoe groter word die aanslag van die chaos op sy lewe. (...)

“Tog dra die komiese tekselemente en polsende rock-klankbaan wat deur die magdom verwysings verskaf word by tot ’n ligter trant as in haar vorige romans. Dit help met die skep van ’n ironiserende afstand sodat die leser meer in beheer voel tydens die lees van hierdie teks as enige ander van Winterbach se romans. Vanuit hierdie afstand spreek die magteloosheid van die hoofkarakter-subjekte ons aan. (...)"

Stander sluit af: “Die aanspraak van lewende wesens is ’n roman wat tot ’n wye leserspubliek sal spreek. Vir diegene wat nog nie ’n boek van Winterbach gelees het nie is dit ’n toetreepunt. Vir haar gereelde lesers is dit ’n onmisbare aanvulling tot haar oeuvre. Ek het die boek soveel geniet dat ek doelbewus die leesproses vertraag het. Ek wou nie hê die lekkerte van die eerste lees moes opraak nie. Dié jongste werk van Winterbach is waarlik ’n Groot Roman.”

In By, die Saterdag-bylae tot Beeld, Die Burger en Volksblad (4 Oktober 2013), vra Thys Human die vraag waarom Die aanspraak van lewende wesens soveel pryse ontvang het. “Het dit te doen met ’n gebrek aan behoorlike mededinging of is dit eerder ’n aanduiding van ’n stygende ontwikkelingslyn in Winterbach se werk? Of hou dit met iets heeltemal anders verband?

“Myns insiens sou dit aanmatigend wees om die veelvuldige bekroning van die roman aan ’n gebrek aan opgewasse mededinging toe te skryf. Dit is ook uiters beledigend teenoor die ander skrywers – die meeste van hulle ook (Hertzog-) pryswenners – wat saam met Winterbach op bogenoemde kortlyste verskyn het. Trouens, Winterbach het haar vir elke prys in die aanspraak van gedugte ‘teenstanders’ bevind.

“Hoewel Die aanspraak van lewende wesens met sy byderwetse verwysings na heavy metal, obsessief-kompulsiewe gedrag en allerlei verslingerings en verslawings waarskynlik ’n hele paar nuwe (en jonger) lesers vir Winterbach gaan aankeer, sluit die roman in vele opsigte nóú aan by haar vorige romans Die boek van toeval en toeverlaat (2006) en Die benederyk (2010). In ’n sekere sin kan Die aanspraak van lewende wesens as ’n sluitstuk vir hierdie drieluik bestempel word.

“Daar is dus nie soseer sprake van ’n stygende ontwikkelingslyn in Winterbach se werk nie as die bevestiging en bestendiging van ’n skrywerskap wat al ’n geruime tyd die merk van besondere gehalte toon.

“Wat veral in dié roman opval, is Winterbach se sonderlinge vermoë om taal uit sy wederstrewige voeë te ruk en byna na willekeur te skik; haar ontvanklike oor vir ongewone segswyses en praatritmes; asook die onthutsende brug wat sy deur middel van humor tussen die absurde en weersinwekkende enersyds en die eg menslike en deerniswekkende andersyds bewerkstellig.

“Naas die gebeurlike reise van die twee hoofkarakters, Karl Hofmeyr en Maria Volschenk, neem Winterbach die leser in dié roman ook op ’n intratekstuele reis deur haar vroeë oeuvre: van die swerwende spiritsdrinkers in Klaaglied vir Koos, die geheimsinnige wyfiespinnekop in Erf en die intrigerende teenwoordigheid van heldersiendes in Karolina Ferreira en Niggie tot die drievoudige besoek aan die begraafplaas en lykshuis in Landskap met vroue en slang.

“Een van die grootste verdienstes van die roman is die subtiele wyse waarop Winterbach die Suid-Afrikaanse werklikheid allegories betrag en dus daarin slaag om reg te laat geskied aan die verbluffende vreemdheid en kompleksiteit daarvan. (...)

“Wat Winterbach wel meer opsigtelik as van die ander skrywers doen, is om bestaande genre-grense uit te daag en te oorskry. Sodoende betrap sy haar lesers telkens onkant en smokkel sy deurgaans met hul kop. Ofskoon dit die indruk mag skep dat Winterbach haar hier met allerlei postmodernistiese truuks vermaak – prettige pastische, snydende sinisme, semiotiese speletjies en ’n eindelose relativering van betekenis en kennis – is dit allermins die geval. Soos in die werk van talle ander tydgenootlike skrywers/denkers blyk dit veral uit Winterbach se laaste romans dat postmodernisme se dae as oorheersende kulturele paradigma getel is. (...)

“Ingrid Winterbach is dalk nie heeltemal ’n rockster nie (hoewel my aanstekerliggie darem nou al lánk brand), maar wie sal in elk geval onmiddellike bevrediging kies as jy jou eerder in die applous van langdurige roem kan verlekker?”

In 2015 verskyn Ingrid Winterbach se volgende roman, Vlakwater, by Human & Rousseau en stap sy in 2016 vir die vierde keer weg met die WA Hofmeyr-prys. Die beoordelaars het die roman beskryf as “’n besinning oor die rol en aard van kuns in roerige tye; ’n moedelose wekroep teen die tirannie van middelmatigheid en geestelike vervlakking, asook ’n soeke na mistieke rigtingwysers in ’n andersyds onherbergsame heelal”.

Vlakwater is in 2016 deur Michiel Heyns in Engels vertaal en onder die titel The shallows uitgegee.

In Vrouekeur (4 Maart 2016) skryf Willie Burger dat Ingrid Winterbach die kuns verstaan om haar lesers binne die eerste paar sinne van ’n nuwe roman na ’n ander wêreld te neem. "Of eintlik in ander wêrelde in, want in Vlakwater, soos in Die aanspraak van lewende wesens en in Die benederyk, is daar meer as een verhaallyn. Met elk van hierdie verhaallyne word die leser in ’n verstommende wêreld ingelok.

"In Vlakwater is die een hoofkarakter ’n kunstenaar (soos dikwels in haar romans). Niek Steyn se verhouding het verbrokkel en hy sukkel om in dié tyd van verlies weer op dreef te kom (wat natuurlik baie dieselfde klink as Aaron in Die benederyk). Hy trek in ’n nuwe woning in Kaapstad in en neem ook ’n huurder in. Dan sien hy op ’n dag onverwags ’n vark in sy tuin! Hy en die vark se eienaar, Marthinus Cloete, word vriende en deur hom kom hy ook by ’n plaas teen die berg uit (waarskynlik dieselfde plaas as die onheilspellende plek in Die aanspraak van lewende wesens waarna Karel moet reis om sy broer te gaan help). Wanneer Niek se huurder, ’n jong fotografiestudent, skielik verdwyn, bring Marthinus hom met ’n vreemde groep mense in aanraking (soos Blackie die albino wat van alle misdaad in die stad kennis dra) wat onwettig langs die plaas op die berg woon. Niek probeer by hulle uitvind wat van sy huurder geword het.

"Niek gee ook by ’n private kunsskool klas, maar is gefrustreerd met die onbelangstellende rykmanskinders daar. Boonop raak een van sy studente by satanistiese rituele betrokke en haar ma lê by Niek aan. Geheimsinnige kopers wil sy huis koop en hy is agterdogtig dat hulle dit vir onheilige doeleindes wil bekom.

"In die ander verhaallyn is ’n vrou met ’n haaslip van Stellenbosch besig om ’n boek oor die Olivier-broers te skryf, twee film-kunstenaars wat internasionale roem verwerf het en wat in die buiteland woon. Sy probeer om ’n onderhoud met hul pa te voer – ’n afgetrede professor, wat haar jare tevore, toe sy nog ’n jong student was, geteister het.

"Die twee verhaallyne kruis nie direk nie en die twee hoofkarakters uit die verhaallyne ontmoet mekaar nooit. Maar al twee se lewens word deur die skrywer Viktor Schoeman geraak. Hy het in die 1990’s ’n roman met die titel Vlakwater geskryf. Die roman het egter nie ’n goeie ontvangs gehad nie en hy is landuit. Wanneer Niek ’n vreemde poskaart ontvang en allerlei ontstemmende dinge gebeur – wat die ontsnapping van geestesversteurdes en ’n motorongeluk insluit – wys Marthinus daarop dat hierdie gebeurtenisse met die gebeure in Vlakwater ooreenstem en hy vermoed dat Viktor Schoeman iets met al die ontstellende gebeurtenisse te doen het. (...)

"Wat Winterbach egter weer met al die vreemde en onverwagte gebeurtenisse, die geskakeerde, humoristiese taalgebruik en die klem op verrassende detail regkry, is om die leser in te trek in die wêrelde soos deur die karakters beleef. Dit word duidelik dat die karakters op verskillende maniere diep deur trauma of deur angs en agterdog getref is en daarom is die wêreld soos hulle dit beleef, ’n vreemde, dreigende en dikwels somber plek. Juis daarom is die verrassende woordkeuses en gebeurtenisse so snaaks. Die leser besef dat die maniere waarop hulle hul wêrelde beleef, hoe hulle alles verstaan, nie ’n volledige beeld van die wêreld kan wees nie. Maar daar is ook geen ander beeld van die wêreld wat as korrektief kan dien nie. Hierdie vreemde, paranoïese wêrelde is die enigste wat bestaan.

"Daar is geen verklarings en oplossings vir die raaisels nie. Baie van die dinge waarmee die karakters hulle besig hou, lyk futiel en onsinnig, maar hulle is onverbiddelik ernstig daaroor. Op hierdie manier ondersoek Winterbach die manier waarop elkeen van ons die wêreld vir onsself tot stand bring – elkeen met sy of haar eie beperkings, psigologiese probleme, persoonlike geskiedenis en toevallige gebeurtenisse waaraan ons uitgelewer is. Ons beste pogings om ons eie bestaan te verstaan, is gebrekkig en onvolledig. Nóg kuns, nóg wetenskap bring begrip of oplossings vir alles, of troos. En van buite gesien, is al die pogings en veral die erns waarmee ons die wêreld benader, eintlik snaaks. Die humor bring ’n deernisvolle blik op ons onvoldoende pogings om in die wêreld in te pas."

Op Netwerk24 skryf Chris van der Merwe (18 Oktober 2015) dat Vlakwater ’n tipe misdaadroman is met ’n "duiwelse moordenaar" wat agter die bloed van die twee hoofkarakters is. "Maar dis nie ’n konvensionele misdaadroman nie. Die karakters en gebeure is gehul in onsekerheid, en die misterie word tot die einde gehandhaaf. (...)

"Die roman kan as ’n dokumentering van ons tyd gelees word wat die donker kant van die menslike natuur ontbloot. Geweld, verkragting en moord is algemeen. Pogings om orde te skep word steeds deur chaos bedreig. Opvallend is die tonele waar die karakters in direkte aanraking met ’n lyk kom. (...)

"Die roman beeld dinge uit wat liefs deur die rasionalistiese, burgerlike samelewing ontken word: die mens se irrasionele, gewelddadige kant, maar ook die strewe na transformasie en heelwording.

"Dit handel oor sowel demoniese bedreigings as verlangens van die siel. Die transendente verlange, die begeerte na iets hoërs as die materialistiese bestaan, word onder meer deur die landskap gesuggereer, die roerende skoonheid van berg en maan. Verder is die stryd tussen orde en chaos, goed en kwaad, van wesenlike belang. (...)

"Vlakwater sal seker nie in die smaak val van lesers wat hou van ’n realistiese misdaadroman met ’n duidelike ontknoping nie, maar vir my is dit ’n diepsinnige werk van ’n uiers boeiende skrywer."

 In Tydskrif vir Letterkunde (2016) skryf Thys Human: "Vlakwater is ’n bewys dat die betrokkenheids- en estetiese dimensies van ’n kunswerk nie wedersyds uitsluitend hoef te wees nie, maar dat die een die ander juis kan fasiliteer. Die roman is véél meer as net ’n uitbeelding van die geweldskultuur in Suid-Afrika; dit is eerder ’n veelvlakkige dramatisering van botsende bestaanswêrelde wat die leser uitnooi om saam te dink en te bespiegel.

"Nadat Niek saans saam met Marthinus DVD’s gekyk het, is hy dikwels nog lánk daarna 'onder die indruk van die stemming [daar]van, […] van die gedempte kleur […], van die evokatiewe, duister, onverklaarbare beelde. Dit gryp hom aan die keel en wring sy hart' (232). Dit is bykans ’n woordelikse opsomming van die indruk wat Ingrid se Vlakwater by my as leser gelaat het. Dit is ’n boek waarheen ek keer op keer met genot en groeiende verwondering sal terugkeer."

Van 29 September tot 8 Oktober 2017 vind die derde Week van de Afrikaanse roman: Zuid-Afrikaanse romans in Nederlandse vertaling in Nederland, Vlaandere en België plaas, en Ingrid Winterbach sal saam met Rudie van Rensburg, Willem Anker, Amy Jephta, Andries Bezuidenhout en Suzie Matlhola op hierdie literêre roadshow gaan. Tydens die roadshow gaan die deelnemers in Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Culemborg, Gent, Brussel, Schiermonnikoog, Antwerpen, Leuven en Rotterdam optree.

In ’n onderhoud met Winterbach vir Week van de Afrikaanse roman wou Ena Jansen weet wat die wisselwerking is tussen haar woonplek en haar skryfwerk. Vir Winterbach is dit baie belangrik. "Die geografiese ruimte waarbinne ek skryf, vind gewoonlik neerslag in die werk waarmee ek op ’n bepaalde moment besig is. Toe ons in Durban gewoon het, was die groen weligheid ’n belangrike motief in my romans. In Stellenbosch was dit nog altyd die berge. (Nou, in Jamestown, is dit die berge in die oortreffende trap.) In Louis Trichardt het ek nog nie romans begin skryf nie – as ek het, sou die rooi tennisbane sekerlik gefeature het.

"Veral in my eerste romans het ek met groot noulettendheid die landskap opgeteken (byvoorbeeld Klaaglied en Belemmering). Nie net die landskap nie, maar elke klipper, miernes, sprinkaan, spinnekop en kiewiet het my toe geïnteresseer. Elke wolk wat oor die berg beweeg. Met die tyd saam het my oog meer verslete geraak – nou gly my skrywersblik baie meer oorsigtelik oor die landskap, nou dui ek dit baie bondiger aan. Byna as ’n soort shorthand."

By die Woordfees op Stellenbosch in 2018 debuteer Ingrid Winterbach se stuk Ons almal freaks hier in die US Museum onder regie van Nicole Holm met Albert Pretorius, Kay Smith en Lee-Ann van Rooi as akteurs. Die hoofkarakter is Sarah Baartman, die Koi-vrou, wat in 1810 as kuriositeit oorsee gestuur is.

Dit word as ’n tipe plek-spesifieke teater aangebied waarin ook kommentaar gelewer word op Sarah en haar lewe in Europa. Ingrid het aan Gazette (28 November 2017) vertel dat haar fassinasie met Sarah Baartman al van lankal af kom: "Dis ’n lang storie wat van die woordspeletjies in Niggie kom. Ek het ’n kort prosateks geskryf oor haar reis en wedervaringe, maar nooit met die bedoeling om ’n roman daarvan te maak nie; allermins ’n drama. Tot onlangs, toe ek ineens lus kry om ’n dramateks van die gegewe te probeer maak."

Die gehoor is deur die museum begelei en dit het beslis bygedra tot ’n magiese dog donker teaterervaring, skryf Marcey Kannemeyer op LitNet. "Want die gehoor wat so saam-saam deur die museum skoffel, word deel van die toeskouers wat gekom het om die freaks te aanskou. As gehoorlid het ek ook onkant betrap gevoel, want soos jy staan en kyk na die aksie en die toneelspel, kyk jy ook na die gehoorlede wat oorkant jou staan of sit, en die hele proses voel soos ’n ontbloting, ’n ontmaskering – dit voel asof jy vir die persoon oorkant jou wil sê: 'Ons is saam in hierdie ding.'"

Op Netwerk24 (4 Maart 2018) skryf Laetitia Pople as volg oor die produksie op die Woordfees: "As gehoor behoort jy instinktief Sarah se gemoedstoestand aan te voel deur wat aan haar liggaam gedoen is. As ’n mens niks van Sarah se voorkoms weet nie, is hier niks om in jou geheue ’n prentjie te vorm nie. Hoekom is sy as ’n 'freak' beskou? Die teks staan self sterk hoewel dit gesny kon word, veral aan die einde waar die begrafnis as vertelling taamlik steriel oor luidsprekers na die gehoor aangerol kom. Van Rooi skakeer nie genoeg emosie in haar vertelling nie.”

"Die voorstelling in die gekose lokaal is nie geslaag nie. Waar die museum soms treffend werk as plekspesifieke ruimte, werk dit meestal teen die verhaal. Ons word omring met artefakte van die trotse Khoi-nasie bewaar agter glas (...) Dit is gepas om Sarah se ontheemding van haar tradisie aan te dui, ook dui dit op die stand van die Khoi-nasie wat steeds veg vir behoud en politieke erkenning. Daar hou die relevansie van die ruimte op. (...)

"Jy gaan weg sonder om meer te voel of te verstaan van Baartman en hoekom haar storie vandag nog resonansie het."

Ons is almal freaks hier is ook by 2018 se KKNK op die planke gebring en daar is dit bekroon met ’n Kanna vir die beste teateraanbieding.

Human & Rousseau publiseer in 2018 Ingrid se volgende roman met die titel Die troebel tyd. Dit word deur Michiel Heyns vertel as The troubled times of Magrieta Prinsloo. Met hierdie manuskrip palm Ingrid in 2018 die eerste plek in die Groot Afrikaanse Romanwedstryd in.

Die beoordelaars (Ena Jansen, Alfred Schaffer en Steward van Wyk) motiveer hulle toekenning as volg: "Die troebel tyd bring onvergeetlike karakters en in ’n besonder vertroulike leeservaring word ’n mens meegevoer met ’n boek waarin karakters in al hulle alledaagse absurditeit subliem en oortuigend geteken word. Die roman handel oor talle verskillende karakters en hulle obsessies en is dikwels só snaaks alhoewel dit baie ernstige kwessies soos depressie aanspreek. ’n Web van verbande tussen mense en gebeure word geweef wat deurentyd verras asook alledaags is. Wat beleef word, is tegelykertyd baie privaat en ook ’n registrering van die hedendaagse geskiedenis: depressie, die gevoel van nutteloosheid en beheptheid met sosiale media, die prositute langs die snelweg, die waterskaarste en die karakters se onvermoë om ’n houvas op die werklikheid te kry. Die dialoë is skitterend, en die roman is deurspek met humor en vlymskerp ironie." (LitNet)

In ’n onderhoud met Naomi Meyer op LitNet nadat sy bogenoemde prys gewen het, vertel Ingrid ’n bietjie meer van Die troebel tyd: "Magrieta Prinsloo, ’n dierkundige, se kop haak uit op die verkeerde antidepressant. Sy bedank haar werk by die universiteit en aanvaar ’n betrekking by die Buro vir Voortgesette Onderwys. Sy moet met mense ('agente') hier en elders in die Wes- en Oos-Kaap skakel. Op ’n dag verdwyn Markus Potsdam, haar baas. Haar Buro-opdragte bring Magrieta in aanraking met onder meer ’n sogenaamde meganiese eend, ’n uitgespoelde walvis, en ’n vrou wat vir haarself ’n tent in die wingerd opgeslaan het."

In Beeld van 10 Desember 2018 skryf Joan Hambidge: "Die troebel tyd is ’n uitstekende, weemoedige en pynlike roman waar die duiwels (en die walvisse) onder ronddraai wat ons letterkundige agente moet naspeur; ook oor die kwessie van die apokalips-fatigue. ’n Boek van ontstemmenis wat Winterbach-lesers sal bekoor ... ’n satire van speurverhale en soeke na oplossings."

Louise Viljoen was die resensent vir Rapport van 4 November 2018 en sy beskryf Die troebel tyd as ’n "voortreflike roman". Sy het dadelik tot die gevolg gekom dat die "roman korter, leniger en meer gestroop voorkom as die onmiddellik voorafgaande romans, dat verwysings na die kunste minder sterk figureer en dat die natuurwetenskappe meer op die voorgrond tree."

In die verhaal kom die leser meer te wete oor Magrieta se verhouding met haar "onpeilbare baas", Markus Potsdam, asook oor haar wedervaringe gedurende haar reise waartydens sy onderhoude moet voer met die 'agente' van die buro.

"Binne hierdie raamwerk ontvou ’n verhaal met uitsonderlike reliëf en psigologiese diepgang. Deur die talle herhalende handelings is daar ’n byna hipnotiese reëlmaat in die verhaal. Die roetine van Magrieta se werk by die buro, haar gereelde wandelinge in die wingerde naby hul huis, die gesprekke met haar jong kollega Isabel, die sensuele interaksies met haar man, Willem, en haar voortdurende bekommernis oor Potsdam vorm die basiese stramien van die verhaal.”

"Onderliggend aan alles is haar behoefte om die troebelheid van haar eie gemoed en die haas apokaliptiese tyd waarin sy leef, die hoof te bied."

Viljoen sluit haar bespreking af: "Die troebel tyd is ’n voortreflike roman waarin daar – byna soos by JM Coetzee – onder die helder oppervlak van die vertelling ’n noukeurige konstruksie en betekenisvolle gelaagdheid skuilgaan. Dit het die potensiaal om een van die klassieke werke in Winterbach se oeuvre te word."

Publikasies:

As Lettie Viljoen

As Ingrid Winterbach

’n Keur van artikels oor Ingrid Winterbach op die internet

• Amid, Jonathan: “Die dood is die groot mistieke”: Ingrid winterbach in gesprek met Louise Viljoen
• Artist journals moving through a political landscape
• Barthel, D: Mistiek in Ingrid Winterbach se "Durban-drieluik"
• Bouwer, Anna-Retha: Moraliteit is vir sissies, maar ook onafgerond [“Spyt”]
• Brand, Gerrit: Ingrid Winterbach wen derde keer met “Toeval”
• Brits, Elsabé: Winterbach verklap niks meer as in haar boeke
• De Villiers, Johannes: Swart-wit-vryery laat kykers loop
• De Vries, Willlem:
  • Leser op reis deur SA geneem
  • Niks “normaal” vir Winterbach
• Du Plessis, Christiaan: Ingrid Winterbach bly verslaaf aan woorde
• Engelbrecht, Theunis:
  • “Ek is heeltyd aan die soek na iets”
  • Lettie Viljoen skryf haar agtermiddae vol
• Gouws, Andries: Ingrid Winterbach as skrywer en as beeldende kunstenaar – enkele beskouings
• Greeff, Rachelle: Lettie Viljoen en haar motteboek
• Green, Phyllis: Ingrid Winterbach vierde keer vereer
• Hambidge, Joan: Ingrid Winterbach en Saul Bellow
• Human, Matthys P: Verlies in die oeuvre van Lettie Viljoen/Ingrid Winterbach
• Ingrid Winterbach
• Ingrid Winterbach
• Jansen, Ena: Ingrid Winterbach – dubbeltalent (onderhoud)
• La Vita, Murray: “Verskriklike vermaak”
• Lemmer, Erika:
  • Ingrid Winterbach, ’n derde kultuur en die Neo-Victoriaanse romantradisie (1984–2006) (slegs opsomming)
  • Neo-Victoriaanse literêre soortgenote: Ingrid Winterbach en AS Byatt
• Lenta, Margaret: Ingrid Winterbach (novelist): interview
• Lettie Viljoen
• LitNet: Die oeuvre van Ingrid Winterbach
• LitNet/ABSA Ketting – Jaco Botha gesels met Ingrid Winterbach
• LitNet/ABSA Ketting – Ingrid Winterbach gesels met Eben Venter
• Loots, Sonja: “Vat so, babies!”
• Meulemans, Herman: Vlakwater door Ingrid Winterbach: boekbespreking
• Minnaar, Melvyn: Uitstalling erken Winterbach se visuele kuns
• Nie diép genoeg nie
• Nieuwoudt, Stephanie: Visueel én verbaal
• Norval, Roline: Haar boegwerk doen sy eerder in ’n roman, sê Lettie Viljoen
• Pople, L: Ingrid Winterbach se “Spyt” trefferstuk
• Prins, Jo: Vierde M-Net-prys bring eerste trane
• Slippers, Bibi: Die werklikheid wil fiksie word
• Steinmair, Deborah:
  • Groot eer vir skilder van woorde
  • “Spyt” kort tóg n bietjie tyd
• Tempelhoff, Elise: Lang dophou van mans dra triomf-vrug
• Van der Merwe, Kirby: “Ek verberg my agter eenvoudige dinge sodat jy my sal vind ...”
• Van Wyk, Albertus: “Ek is nie rêrig ’n romanskrywer”: Ingrid Winterbach en Antjie Krog in gesprek
• Vosloo, Johan: “Niggie” was harde werk, sê wen-skrywer
• Winterbach vereer, terug na die toneel