Gebore en getoë
Stephanus Petrus Daniël le Roux, vir sy vriende Stephen en vir die latere letterkundige wêreld Etienne, is op 13 Junie 1922 in Oudtshoorn gebore, die oudste van drie kinders en enigste seun van SP le Roux, wat later Minister van Landbou sou word in dr DF Malan se kabinet, en Elizabeth Helena Scholtz. Stephen, of Stephen soos sy vriende hom geken het, het ook twee susters, Annelie en Erna, gehad. CJ Langenhoven, bekende skrywer van Oudtshoorn, was sy peetpa.
Stephen het op die plaas Rietvlei sy vroeë kinderjare deurgebring, ongeveer veertig kilometer vanaf Oudtshoorn. Die eerste skool wat hy bygewoon het, was ’n plaasskool wat opgerig is vir die kinders van Middelplaats. Die enigste onderwyser daar was Jan Snyman en hy het bekend gestaan as Meester – "’n besondere karakter, briljant, ’n 'aparte' mens" beskryf JC Kannemeyer hom in Stephen Leroux: ’n lewe.
In ’n brief aan Koos Human, sy uitgewer by Human & Rousseau, het Stephen die kinders in die skool beskryf: "Van Sub A tot standerd drie was hulle deurmekaar in demokratiese gelatenheid, sonder aansiens des standerds, ingehok deur Victoriaanse lessenaars, geleer om te skryf, te lees, somme te maak en die name van die Engelse konings vir ewig vas te lê." (JC Kannemeyer, p 55).
As gevolg van sy pa se politieke loopbaan moes die gesin baie rondtrek. Die kinders was dus genoodsaak om baie van skole te verwissel (onder andere in Kuilsrivier en op De Rust) en so is daar in 1928 ’n goewernante vir die Le Roux-kinders aangestel om hulle te onderrig.
Met dié dat die jong Stephen se pa en ma so dikwels van die huis af weg was, het sy pa se studeerkamer met die uitgebreide biblioteek aldaar, een van sy speelplekke geword. Aan die begin kon hy hom baie lank besig hou met die lees van stories en die interpretasie van die illustrasies in die Kinderbybel, totdat sy pa hom opgradeer het na die Griekse sages, Koning Arthur en sy Ridders van die Ronde Tafel en Andersen en Grimm se sprokies. (JC Kannemeyer, p 57)
Later, in 1932, het Stephen by sy moeder se ouers op ’n plaas op Koffiefontein gaan bly en het hy daar skoolgegaan. Sy ouers het later, tydens die parlementsitting, ’n huis in Tamboerskloof in Kaapstad gehuur en in standerd vier is hy na die Laerskool Jan van Riebeeck. Hy het in ’n onderhoud met Die Vaderland (18 Mei 1971) vertel dat in Jan van Riebeeck het "Albert Ahlers beter as hy gelees en is gevolglik tot klaskaptein gekies. In standerd vyf het Rina Roelofse met haar sybokkiehare Stephen bo Patrys Papenfus verkies en in standerd ses het Wennie Wiese ’n miniatuurstoomlokomotief gebou, maar ses jaar later BSc Ing gedruip." (Volgens Kannemeyer kan aanvaar word dat hy in hierdie vertellings skuilname gebruik het.)
Stephen se pa het in die 1930's die besluit geneem om sy boerdery se bedrywighede vanaf De Rust na die Vrystaat, en spesifiek, Koffiefontein toe uit te brei. Hy het vir hom die plaas Wagenmakersdrift gaan koop en die gesin het daar gaan woon. Om aan Stephen ’n meer standvastige skoolloopbaan te gee, is hy na Grey Kollege in Bloemfontein gestuur waar hy in die koshuis ingewoon het.
Aanvanklik het hy baie huis toe verlang en gereeld in sy briewe huis toe sy ouers gevra om hom te kom haal, maar met verloop van tyd het hy gewoond geraak aan die onpersoonlike atmosfeer en het hy hom begin toespits op sy skoolwerk en ook aan sport begin deelneem: "Hy het begin deelneem aan sport soos krieket, tennis, swem en boks, en gou besef dat daar nie plek vir ’n alleenloper in dié skool is nie," het JC Kannemeyer geskryf. (Etienne Leroux: ’n lewe, p 66)
Stephen het ’n afgesonderde lewe as jong mens gelei en hy was van vroeg af baie lief vir lees. In sy pa se omvangryke boekery het hy kennis gemaak met Shakespeare en Dickens en toe hy ouer was met Hemingway, Proust, Gide, Sartre, Dostojewski, Günther Grass en Evelyn Waugh. Van sy vroeë skryfwerk is in sy hoërskooljare in Grey Kollege se skooljaarblad opgeneem.
In 1939 is Stephen in matriek en is hy as prefek gekies. Hy het eerste gekom in die Vrystaatse Taalbond-eksamens. Hy het gematrikuleer terwyl die Tweede Wêreldoorlog aan die gang was en van die leerlinge wat saam met hom op skool was, se name het later verskyn op die lys van oud-Greys wat in die oorlog omgekom het.
Stephen was bevoorreg om van die beste onderwysers by Grey Kollege te gehad het. Die hoof, Jock Murray Meiring was, volgens Kannemeyer, die "argitek van wat Grey Kollege in die tweede helfte van die 20ste eeu sou word".
Sy Afrikaansonderwyser, Natie Ferreira, is beskou as een van die bestes wat die skool ooit gehad het. In Etienne Leroux: ’n lewe skryf Kannemeyer dat sy metodes nie altyd konvensioneel was nie; "voorgeskrewe werke wat vir hom slegs ’n vertrekpunt was en sy matriekleerlinge was wyer belese as baie studente aan universiteite."
Aan die anderkant van die Nasionaal gesinde Ferreira het Bill Marquard, die Geskiedenis-onderwyser, gestaan: "Hy het sy leerlinge as studente beskou en vir hulle lesings gegee. Oorspronklike navorsing en die reg op vrye spraak was die voorreg en reg van elke leerling wat by hom klas geloop het."
Verdere studie en werk
Na matriek is Stephen na die Universiteit van Stellenbosch waar hy ’n graad in die regte geloop het. In 1944 het hy sy BA LLB-graad behaal. Hy het nie belanggestel om in die letterkunde te studeer nie en het erken dat sy kennis van die ouer Afrikaanse skrywers maar baie beperk was. Hy het sy regstudie egter beskou as baie goeie dissipline vir sy skryfwerk en het in ’n brief aan Nico Schoombee geskryf: "Die sogenaamde 'regsbrein' (as ’n mens so ’n woord mag gebruik) het sy voordele wat die res van jou lewe by jou sal bly: ’n sekere helderheid, selfs wanneer jy later met die esoteriese vakke te doen het." (JC Kannemeyer, p 78)
Gedurende sy studiejare op Stellenbosch het daar slegs een gedig van Stephen in Die Stellenbosse Student verskyn, getiteld "Ets in pienk en smarag". Maar in 1943 en 1944 (sy LL B-jare) het agt bydraes in prosavorm van hom in die studente-publikasie verskyn – almal onder die skuilnaam "Etienne" wat die Franse vorm van sy voornaam is.
Hierdie stukke was korterig en met titels soos "Ek besoek Kaapstad" en "’n Dag in die gejaagde lewe op Stellenbosch", kon dit amper beskou word as skoolopstelle, maar, skryf JC Kannemeyer, dat as ’n mens dieper daarna kyk, "het jy hier die aanloop tot die geestigheid, fyn satiriese inslag en sin vir die burleske en fantastiese wat so kenmerkend van Leroux se latere en ryper werk sou wees". (Etienne Leroux: ’n lewe, p 95)
Na die verwerwing van sy graad het hy een "chaotiese" jaar (1945), soos hy dit self beskryf, by ’n prokureursfirma in Bloemfontein gewerk. In ’n brief, gedateer 7 Maart 1946, het hy aan Tienie de Kock geskryf dat die lewe by die regsfirma vir hom ’n bietjie te vinnig was: "Tog was dit nie alles verspilde tyd nie. Ek skat ek het in ’n jaar meer lewenskennis opgedoen as ’n normale persoon in drie reïnkarnasies. Die praktiese lewe het egter die romantiese streak in my doogemaak." (JC Kannemeyer, p 110)
Aan die begin van 1946 is Stephen terug na Koffiefontein in die Suid-Vrystaat. Hy was later aan die hoof van vier boerderye – sy en sy pa se plase en sy twee susters s’n – wat as ’n eenheid bedryf is. JC Kannemeyer skryf dat Stephen gevind het dat so ’n saamboerdery en vennootskap die ideale oplossing is vir ’n boer van die 20ste eeu. Terugslae wat met die klimaat verband gehad het, kon beter die hoof gebied word.
"En van die begin van sy loopbaan as boer het hy sterk gevoelens gehad wat die besoldiging en behuising van sy arbeiders betref. Hy het die grondslag vir ’n goeie verhouding tussen wit en swart op die plaas gebou. Onder sy leiding is swart en wit geleer om mekaar te verdra en te verstaan. Met wedersydse agting en hulp. Stephen kon met sy hele kreatiewe persoonlikheid in die boerdery opgaan en daarvan net so ’n sukses soos later met sy skryfwerk maak." (JC Kannemeyer, p 122)
Hy het tot sy dood ’n uitgebreide gemengde boerdery bedryf, onder ondere die teel van stamboekmerinoskape, die verbouing van saadmielies en saad en later ook katoen en tamaties.
Op 13 Maart 1948 is Stephen en Renée Malherbe, ’n skilder, op Stellenbosch getroud. Hy het haar deur sy suster, Anneli, ontmoet. Uit die huwelik is drie kinders gebore, die dogters Cherié en Helise en Stephen, ’n seun, wat later sy vader met die boerdery gehelp het.
Die jonggetroudes het aanvanklik by Stephen se ouers op Wagenmakersdrift gaan woon, maar later in 1948 het hulle na die plaas, Geluksdam, oorkant die pad getrek. Daar was net ’n hartbeeshuisie op die plaas met misvloere en kerse en Lena as kok en hulp. Renée het die hulp van Stoffel, die messelaar ingeroep en gou-gou die huisie omskep in ’n pragtige woonhuis met agt slaapkamers. Stephen het ’n gerieflike studeerkamer gekry en later het Renée ’n ateljee in die lieflike tuin gekry. Die huis en werf was ’n lushof en Stephen het dit in Tussenspel (p 59) "’n produk van toevallige argitektuur" genoem. (JC Kannemeyer, pp132-133)
In 1970 is Stephen en Renée geskei nadat die huwelik ses jaar vantevore al begin verbrokkel het.
Intussen het Stephen, tussen sy boerdery-bedrywighede deur, nie net alleen met oorgawe begin lees aan werke van verskillende skrywers nie, maar ook begin skryf – die een kortverhaal na die ander wat onverrigtersake na uitgewers gestuur is.
In 1953 het die Nederlander Jan Greshoff op besoek aan die Le Rouxs voorgestel dat hulle die plaas "Janee" moet herdoop en só is die nuwe naam by die ingangshek van die plaas aangebring waar dit vandag nog gesien kan word.
Deur die bemiddeling van vriende van Stephen en Renée, Jacques en Hélène Malan, het die Nederlander Jan Greshoff van Stephen se kortverhale onder oë gekry. Gedurende 1950, terwyl die Le Rouxs in Kaapstad was, het Greshoff en sy vrou, Aty, hulle genooi vir ete. Greshoff was redelik beïndruk met Stephen se skryfwerk en het hom aangemoedig om voort te gaan, veral om te eksperimenteer en teen gevestigde sienings in te gaan. Hy het Stephen egter gemaan dat hy die nodige dissipline moes ontwikkel en moes leer om die teks te sny. (JC Kannemeyer, p 164)
Die eerste kortverhaal van Stephen wat na sy skool- en studentejare gepubliseer is, het in Standpunte van Maart 1951 verskyn onder die titel "Kaartjie vir oortreding". Hy het weer Etienne as skuilnaam gebruik. Hierna was hy so begeesterd dat hy twee romans, Mosaïek (1952) en Die marionettedans, aan Nasionale Boekhandel versend het. Nie een van die twee is deur die keurders geskik vir publikasie bevind nie.
Maar voordat hy nog Die marionettedans aan Nasionale Boekhandel voorgelê het, het Stephen aan Greshoff geskryf dat hy ’n manuskrip getiteld Die jong lewe van Collette se eerste fase ook aan Nasionale Boekhandel gestuur het vir kommentaar. In ’n brief aan Greshoff het Stephen geskryf dat Colette ’n storie is oor ’n man van in sy vroeë twintigs. Hy het voortgegaan: "Die Jong lewe is van so ’n aard dat dit ’n siklus kan word omdat die karakter ’n stadium bereik dat hy ’n transformasie ondergaan, maar ek laat hom op ’n punt waar daar niks is nie." Vir JC Kannemeyer is dit iets merkwaardigs dat hy so vroeg in die skryf van die roman gemeen het dat dit uitgebrei kan word tot ’n siklus. (p 172)
Die manuskrip is later ook aan Van Schaik-uitgewers voorgelê, maar hulle wou ook nie Jong lewe publiseer nie aangesien die werk "tematiese helderheid" mis. Greshoff het onderneem om die manuskrip aan HAUM en Balkema te stuur of om ’n Nederlandse uitgewers te vind.
Op Nuwejaarsdag 1954 is Stephen en Renée aan boord van die Pretoria Castle na Engeland waar hulle van plan was om vir ’n week Londen te verken. Daarna is hulle na Amsterdam en op 7 Februarie is hulle via Switserland na hulle vriende, die Malans, in Italië. Vanaf Italië is hulle op 3 Maart na Parys waar hulle vir ses weke gebly het. In Parys het Stephen vir Jan Rabie en Marjorie Wallace ontmoet en ook vir Bartho Smit. Voor hulle vertrek terug na Suid-Afrika op 29 April het hulle ook Nederlandse en Vlaamse skrywers en kunstenaars ontmoet.
Parys het ’n groot indruk op Stephen gemaak en in ’n ongepubliseerde manuskrip het een van die karakters gesê Parys is "die enigste plek in die wêreld waar jy die res van jou lewe in ’n kafee kan deurbring en niks van jou verwag word nie". In een van sy briewe aan Ingrid Winterbach het hy ook gesê: "Besef jy hoe vry mens in Parys voel? Die stad leef in die nag en dis die enigste toegeeflike stad wat ek ken."
Op 1 Mei 1969 is Stephen se eerste huwelik met Renée ontbind en op 14 November 1970 het hy met Elizabeth Joubert, ’n bekende pianiste, getrou. Sy was vroeër lektrise in musiek aan die Vrystaatse Onderwyskollege, asook amptelike begeleidster van SUKOVS. Na haar huwelik met Stephen het sy musiek aan die Koffiefonteinse Hoërskool gegee en ’n aktiewe rol in die gemeenskap van Koffiefontein gespeel.
Stephen se debuutroman, Die eerste lewe van Colet, verskyn in 1955. Stephen kon nie ’n uitgewer in Suid-Afrika kry nie en die roman word deur bemiddeling van Jan Greshoff in Nederland gedruk en deur Aat Kaptein se uitgewery, Uitgewery Culemborg, in Kaapstad gepubliseer. Hy moes egter die publikasie daarvan self borg. Die Transvaler beskryf hierdie eerste roman as ’n "roman van dekadensie", maar nogtans word Stephen saam met Jan Rabie die aankondiger van ’n nuwe rigting in die Afrikaanse prosa.
Die eerste lewe van Colet vertel van die grootword van ’n seun tot vroeë volwassene. Colet van Velden is die hoofkarakter en sy lewe as kind, puber en volwassene in Kaapstad, op die plaas en later as student aan die Universiteit van Kaapstad word uitgebeeld. Hy kom tot seksuele bewussyn deur ’n reeks karakters (bediendes, vriendinnetjies, onderwyseresse en ’n homoseksueel) wat beskou kan word as sy inisieerders, skryf JC Kannemeyer (p 221).
Die eerste resensie van Die eerste lewe van Colet was E Lindenberg s’n wat in Die Huisgenoot van 19 Maart 1956 verskyn het. Vir Lindenberg was die roman prysenswaardig omdat dit gepoog het om iets nuuts na die Afrikaanse prosa te bring.
In Cape Times (21 Maart 1956) het Nancy Baines geskryf dat Colet probeer om die konflik tussen sy behoefte om sy ouers te plesier en om sy eie persoonlikheid te vind, op te los: "The author pursues his theme with a relentless frankness, refusing to gloss over defects or aberrations in any of the characters involved. This sincerity of purpose gives the book its remarkable strength and individuality."
Rykie van Reenen wat onder die skuilnaam Elizabeth Tredoux vir Sarie Marais boeke geresenseer het, was egter nie baie beïndruk met Colet nie. Die boek het haar verveel en sy het gemeen dit is omdat die skrywer nie daarin geslaag het om enige spanning te skep nie.
Maar die opinie van Rob Antonissen was die een waarop almal gewag het. In Standpunte van Mei-Desember 1957 het hy geskryf dat daar slegs een prosadebuut is wat hoop bring vir die toekoms van die Afrikaanse roman en dit is Die eerste lewe van Colet.
Selfs na die verskyning van sy tweede roman Hilaria in 1958 is daar maar min belangstelling vir sy werk. Hilaria neem die verhaal van Colet verder en vertel van sy lewe nadat hy van die oorlog af teruggekom het, sy huwelik met Thelma en sy werk vir Julius Johnson om ’n week lange advertensieveldtog vir plastiekblindings te organiseer.
Die roman is weer deur Aat Kaptein van Culemborg uitgegee. Hy het Stephen meegedeel dat hy 750 eksemplare van Hilaria sou druk en dat die boek vir 12/6 sou verkoop. Die boek kon goedkoper in die handel beskikbaar wees indien hy meer sou druk, maar daarvoor is die risiko te groot as gevolg van die "spesiale karakter" van die roman. (JC Kannemeyer, p 266). Hy vra ook van Stephen die garansiesom van £250 en hy vra ook dat sekere woorde en frases verwyder moet word anders gaan hulle probleme met die owerheid optel. (p 266)
JC Kannemeyer het in Leroux: ’n lewe geskryf: "Soos in die eerste roman, maar nou veel meer gekonsentreerd en konsekwent toegepas, is Colet die sentrale ervarende karakter deurdat haas alle gebeurtenisse met hom in verband staan, ook dié wat ná sy dood plaasvind. Daarby gee die gebruik van die bewussynstroomtegniek en terugflitse ’n verhewigde aksent aan Colet se herbelewing van momente uit die verlede, terwyl herinneringsbeelde en ervarings uit Die eerste lewe van Colet refreinmatig en sirkulerend meespeel en ’n besondere vorm van intertekstualiteit tussen die twee romans tot stand bring."
Weer was die grootste gros van die resensies oor Hilaria "oppervlakkig en niksseggend" (JC Kannemeyer, p 267). En was dit weer eens net Rob Antonissen (Standpunte, April 1959) wat daarin kon slaag om met insig oor Hilaria te skryf: "Dit is die relaas van Colet se binnelewe gedurende die laaste paar maande van sy verblyf op aarde, tussen ’n nuwejaar en ’n lente-inwyding; van ’n grondelose frustrasie, ’n ankerlose rondbeweeg en verwarring, en eindelik ’n 'bevryding', wat uitloop op .... Hilaria, die dood-en-'wedergeboorte'- van Attis-Colet, gevolg deur die vyfde en sesde dae van die kubeliese misteries, Reqquietio en Lavatio. Die smartlikheid van die verhaal lê natuurlik juis in die ironiese teenstelling – wat voorgee om nié teenstellinge te wees nie – tussen religieus-mistieke ekstase oor ’n lewensvernuwing, en harlekyns luidrugtige feesvierdery om ’n lewensbesef, dié van die lewe se doelloosheid, te vergéét; tussen ’n sakramentele lente-optog om god-self-in-die-natuur te eer en tot vrugbaarheid te prikkel, en ’n gemotoriseerde mooi-nooiens-'show'-stoet-op-23-September om die wêreld te oortuig van die onmisbaarheid van Johnson se plastiekblindings. In die lofrede op dooie Colet, tragies oorlede in diens van sy en die ’nuwe wêreld' se plastiekblindingideaal, bereik dié ironie ’n siniese hoogtepunt. In die onverwagte plebejiese wanorde waardeur die welberekende reklame-stoet ten slotte tóg nog in ’n soort orgasme – karikatuur van ’n onsterflikheidsorgasme – 'ontaard', en in die finale afdwaling (vérdwaling) na Helshoogte, word die ironie deur byna geniale simbolisering tot ontlading gebring in ’n grimlag (ook dít slegs skyn-'hilariteit') oor modern-menslike sieligheid."
Al beswaar wat Antonissen teen Hilaria kon inbring, was die telegramstyl waarin Stephen die boek geskryf het: "Sy eksperimenteer met ’n skryfwyse – ’nieu-saaklike' vinnigheid, wat sy heil soek in 'sinne' van een of ’n paar woorde – voer hom tot verkragting van die taaleie, wat sekere eise stel, nie alleen aan die woord en sin nie, maar óók aan woord- en sinsekwénsie." (JC Kannemeyer, p 268)
Ná die publikasie van Hilaria het Stephen gevoel dat dít wat hy in die werk van CG Jung ontdek het, nog nie volledig gebruik is nie. JC Kannemeyer (p 270) het hieroor in sy biografie oor Leroux geskryf: "Die mite met sy simbole, so kon hy met as sy wegwyser vasstel, is ’n bron van krag sowel vir die enkeling as die gemeenskap. [...] Wanneer die mite dus sy vitaliteit en helende krag verloor, word dit ’n dooie mite en sy simbole dooie simbole."
En hieroor het Leroux in Tussengebied (p 18) geskryf: "Om vas te klou aan dooie simbole en dooie mites lei tot allerhande neuroses en selfs psigoses aan die kant van die enkeling; en totale ontwrigting, selfs demoniese besetenheid deur ismes, aan die kant van die gemeenskap."
En dit is hierdie begrip van dooie of sterwende mites wat die volgende veld van belangstelling vir Stephen was, en om dit weer te gee in romanvorm, het hy teruggegaan na die sosiale verskyning van die eendstert uit die 1950's. Hierdie soort jongmens het vir Stephen gefassineer weens sy belangstelling in die afwykende en buitengewone.
Hy het vinnig aan die werk gespring in 1958 en voor die einde van daardie jaar was die eerste lesing van die roman, wat as Die mugu gepubliseer sou word in 1959, afgehandel. Mugu is die woord wat die eendsterte vir "square" gebruik het.
Vir Kannemeyer (p 273) was Hilaria deur die gebruik van die "mitiese parallel" vir hedendaagse gebeure, tegnies die eerste roman van die Sestigers "in ’n uitgesproke moderne gedaante en het Leroux daarmee die rigting van James Joyce voortgesit. Met Die mugu het hy op ’n ander wyse by ’n roman soos Ulysses aangesluit.
"Die tweedaagse dooltog van Gysbrecht Edelhart deur die strate van Kaapstad toon, naas alle verskille, sekere ooreenkoms met Joyce se Stephen Dedalus op sy dag lange peregrinasie deur die stad Dublin. Soos Hilaria, wat ’n konkrete uitgangspunt – die organisasie van ’n reklameoptog om plastiekblindings te adverteer – ten grondslag van die gebeure het, is die motoriese krag wat in Die mugu die gebeure aan die gang sit, ’n haas stereotipiese, burgerlike gegewe wat – soos Leroux se jeugwerk in Die Stellenbosse Student – aan ’n tema vir ’n skoolopstel laat dink. Gysbrecht Edelhart, ’n vyftigjarige winkelklerk wat in ’n daaglikse roetinelewe vasgevang is, verneem dat hy ’n lotery ter waarde van £50 000 gewen het. Hy kry dus skielik die geleentheid om uit sy klein wêreldjie weg te breek en begin te dink wat hy alles met die geld kan doen. In sy reis vanaf Rondebosch na Kaapstad om die loterykaartjie te gaan haal, ontmoet hy uiteenlopende karakters en ervaar hy ’n reeks groteske gebeurtenisse wat alles gesamentlik ’n klein mikrokosmos van die moderne (ook spesifiek Suid-Afrikaanse) samelewing vorm."
Aat Kaptein het intussen sy uitgewery aan HAUM verkoop en Stephen het reeds met Gerry de Melker, hoof van HAUM, onderhandel oor herdrukke van sy eerste twee romans. Hy het dus na voltooiing van Die mugu die manuskrip aan De Melker gestuur met ’n ontwerp vir die omslag deur Renée. De Melker het baie positief gereageer en genoem dat daar wel ’n paar dinge was waaroor hy met Stephen wou gesels. Op 10 November 1959 het 2 000 eksemplare van Die mugu verskyn en Stephen was baie in sy skik met die eindproduk.
En uiteindelik het een van Leroux se romans die aandag van die kritici, lesers en die akademici geniet. WEG Louw was een van die eerstes wat Die mugu bespreek het in Die Burger (20 November 1959): "Die verdienste van die boek lê vir my in die kaleidoskopiese waarneming van die afgetakelde wêreld van die 20ste eeu; in die vreemde, fassinerende nagmerrieagtige atmosfeer van dié siening, ’n atmosfeer wat my, ondanks alle verskille, in die verte aan dié van Franz Kafka se roman Der Prozess herinner, ja, selfs af en toe in ’n forse, fragment prosa."
Selfs Rykie van Reenen, onder haar skuilnaam Elizabeth Tredoux (Sarie Marais, 2 Maart 1960), het beken dat sy oor die "mitologiese en psigologiese verwysings" van Hilaria gelees het en dat sy Die mugu meer geniet en waardeer het as die eerste twee.
Wéér was dit Rob Antonissen wat die resensie met die beste insig geskryf het (Standpunt, April 1961): "Die groteske mosaïek van velerlei gebeurtenisvlakke, bewussynverslae en aanbiedingsvorme in Die mugu is die eerste beeld van ’n Westerse, ook Suid-Afrikaanse, maatskappy wat deur verlies van sy sin vir ’n 'lewende mite' tot mensdomsmassa ontmenslik is."
Die mugu het die eerste trilogie van Stephen afgesluit.
Stephen se volgende roman, Sewe dae by die Silbersteins, (Human & Rousseau, 1962) is dié een wat hom in die openbare oog laat beland het. Dit vertel die verhaal van ’n onskuldige en onkundige jong man, Henry van Eeden, wat die ryk Silbersteins van ’n Bolandse wynplaas vir sewe dae lank besoek. Die doel van die besoek is om sy verloofde, Salome (vir wie hy nog nie ken nie) te ontmoet en om vertroud te raak met sy aanstaande skoonouers se lewenswyse. (JC Kannemeyer, p 303)
Gedurende die sewe dae het Jock Silbersteins hom soggens vertroud gemaak met die hoogs geïndustrialiseerde boerdery op die plaas, terwyl die aande gewy is aan partytjies waar hy verskillende groepe mense ontmoet het. Hierdie mense verteenwoordig verskillende lae van die gemeenskap en stel Henry bekend aan verskillende fasette van die moderne mens en sy probleme.
Behalwe hierdie uiterlike ervarings word Henry se innerlike groeiproses geaksentueer. Hy het as "’n vlekkelose klein robot" en "die jongman met die engelgesig" en "die silwersiel" op die plaas gearriveer en binne sewe dae moet hy ’n "Jungiaanse indiwiduasieproses" deurgaan.
"Hy moet sy onskuld verloor, bewus word van die verstrengeling van die goeie en die bose, die gesigloosheid van die Syn, die chaos en die eensaamheid voordat hy waardig genoeg is om Salome te ontmoet," het Kannemeyer geskryf.
Die impetus vir die skryf van ’n roman met ’n Bolandse wynplaas as agtergrond was die skrywer Alexander Podlashuc se vertelling aan Stephen van sy neef se wynplaas, Bellingham, naby Franschhoek. Hierdie vertellinge van die plaas met sy uitgebreide boerdery en die omgewing van die huis met sy swembad en die interieur van die huis het vir Stephen gefassineer en hy het gereeld vir Podlashuc gekontak om meer uit te vind. Sy aanvanklike keuse vir ’n titel was Sewe dae by die Lichtensteins, maar aangesien dit gesien kon word as ’n toespeling op die vorstedom Liechtenstein in Europa het hy met die skryf van die tweede weergawe besluit op Silberstein – ’n van wat beter sou pas by ’n Joodse egpaar en met die "silber" die suggestie kon laat van rykdom en weelde.
Stephen het weer die manuskrip aan Gerry de Melker by HAUM gestuur. Hy het dit aanvaar, maar was op die punt om HAUM te verlaat. John Malherbe het hom opgevolg en hy moes verder met Leroux onderhandel. In Junie 1962 het Koos Human (wat intussen Human & Rousseau saam met Leon Rousseau begin het) ’n besoek van De Melker ontvang – met die manuskrip van Sewe dae in sy hand. Malherbe het te veel manuskripte en hierdie een sou moes oorstaan na 1963 en daarvoor het Stephen nie kans gesien nie. En só begin ’n jarelange verbintenis tussen Human & Rousseau en Stephen le Roux.
Al die resensies van Sewe dae by die Silbersteins was baie positief. In Die Burger (30 November 1962) het WEG Louw geskryf: "Sewe dae by die Silbersteins is volgens ’n eerste oordeel ’n vreemde fantasmagorie, sterk intellektualisties van inslag, ewewigtig van bou en met ’n simboliek wat hom nie met die eerste opslag laat 'kraak' nie. Dit is bowenal, glo ek, ’n merkwaardige boek – een soos daar nog nie baie vantevore in Afrikaanse geskryf is nie."
Almal was nie beïndruk met WEG Louw se resensie nie wat volgens Chris Barnard (in ’n brief, 4 Desember 1962) aan Leroux, duidelik wys dat Louw glad nie die roman verstaan het nie.
AP Grové wat tot op daardie stadium meestal resensies oor die digkuns geskryf het, het in Die Vaderland (14 Desember 1962) Sewe dae "’n ryk en veelvlakkige roman" genoem. "Die boek het ’n allegoriese trek; ’n moderne Pilgrim's progress, met die verskil dat die pelgrimsreis hier iets van ’n hellevaart word. Diep-in is die boek ’n besinning op die Bose, die Mag wat op elke terrein (die kuns, die godsdiens, die boerdery) steun ontvang van die mense wat, met die beste bedoelings soms, in opstand kom teen die orde-skeppende reël."
Ook Ernst Lindenberg (Kriterium, April 1963) was beïndruk. Waar sy vorige besprekings van Leroux se werke effe oppervlakkig was, was hierdie meer diepgaande. Hy het die "vindingrykheid, fyn spot, ongewone gegewens, boeiende problematiek en hegte konstriksie" baie geniet, maar was geïrriteerd met die "onbeholpe en foutiewe" taalgebruik.
Weer was een van die indringendste resensies van Sewe dae dié een deur Rob Antonissen in Standpunte van Februarie 1963. Vir hom is die motief van "gesigloosheid" dít wat sentraal staan in die roman en is dit ook die belangrikste skakel met Hilaria en Die mugu: "Teen die verwagtings en bedoelings van sy inisiators in ontstaan daar by Henry die verlange om ’n gesig, ’n beeld, ’n persona te vind, al bly dit ten slotte onderworpe aan die voorwaarde van die geloof. Dit is merkwaardig dat dwarsdeur die ongelooflikste aftakeling, die stelselmatige reduksie van die mens tot beeldloosheid, red hierdie roman die gesig van die mens. Hierdie roman het geen karakters, geen persone, geen gesigte nie; maar uiteindelik: wátter 'gesig' van die mens kry ons híér!"
Sewe dae by die Silbersteins, die eerste boek in Stephen se Welgevonden-trilogie, is in 1962 deur Human & Rousseau gepubliseer en so het Stephen vir die eerste keer werklik in die openbare oog beland. Die boek het ’n letterkundige storm ontketen wat vir ongeveer sewe maande aangehou het. ’n Landswye polemiek het in die pers ontstaan waaraan almal deelgeneem het – vooraanstaande literatore, akademici op verskillende terreine, leraars, huisvroue, onderwysmanne, pastoriemoeders, skrywers, skoolseuns en Jan Alleman. Daar was die goedpraters wat Sewe dae beskryf het as ’n hoogs morele boek en die afkeurders wie se slagkreet "Verban die Silbersteins!" oral gehoor is.
Die storm is op ’n spits gedryf met die toekenning van die Hertzogprys van 1964 aan Stephen vir Sewe dae in 1964. AP Grové het sy huldigingswoord as volg afgesluit: "Meneer die Voorsitter, Sewe dae by die Silbersteins is ’n diepsinnge en sterk roman, wat ’n belangrike boodskap het vir ons tyd. Ons is trots daarop dat so ’n werk in ons taal kon verskyn, en dankbaar dat dit juis op hierdie tydstip kon gebeur." (Huisgenoot, 7 Januarie 1966)
Selde tevore is ’n prosawerk so deeglik geresenseer in tydskrifte en dagblaaie as hierdie boek van Stephen. Die sinodale kommissie van die NG Kerk in die Vrystaat het gesê dat "sulke dinge bestaan, maar dat die skrywer hulle nie mag beskryf nie; respektiewelik, hy mag dit slegs beskryf in diens van die waarheid en die Christelike estetiese norme."
Al hierdie publisiteit het veroorsaak dat Sewe dae soos soetkoek verkoop het en baie gou moes dit herhaarldelik herdruk word en is 30 000 eksemplare verkoop.
Stephen se kommentaar in ’n onderhoud in Dagbreek en Sondagnuus van 9 Augustus 1964 was as volg: "Die skrywer skryf oor die hele mens – en dit sluit goed en kwaad in. Dit is egter die moralis se plig om op die foute van die mens te wys en dit duidelik te veroordeel. Daarom meen ek dat bv. predikante die volste reg het om mense aan te raai om nie die boek te lees nie. Ek is net soveel gekant teen die bose as die moraliste. Ek skryf nie ’n traktaat nie, maar my uitgangspunt is net so moreel soos hulle s’n. As ek egter doen wat hulle van my verwag, kan ek nie anders as om ’n swak boek te skryf nie."
In Insig van Desember 1999 het Elize Botha gesê dat Sewe dae ’n roman is wat die landskap van die Afrikaanse prosa ingrypend verander het. "Maar Sewe dae het ook ingegryp op die verhouding tussen die skrywer en die gemeenskap, op die verwagtinge wat lesers van ’n literêre kunswerk koester. ’n Ongekende polemiek is ontketen. Ook die apparaat en strategieë van die literêre kritiek moes verander om met groter doelgerigtheid te bou aan ’n kundige en toereikende leserspubliek, om die nuwe en uitdagende werk teen die vyandskap van ’n gekrenkte samelewing en hul politieke leiers te beskerm."
In 1967 word Sewe dae in Engels vertaal deur Charles Eglington en het die Amerikaanse uitgewers die proewe aan Graham Greene gestuur vir kommentaar wat hulle in hulle reklame kon gebruik. Greene was só beïndruk deur die boek dat hy dit in The Observer aangewys het as sy boek van die jaar. In ’n brief gedateer 30 Augustus 1967 aan Stephen het hy geskryf: "You must believe me when I say that I am not in the habit of writing ‘fan’ letters, but even before I have finished reading Seven days at the Silbersteins I must send an old man’s signal towards you of excited admiration. It’s 10 o’clock at night, I have dined well, and I want to leave the second half of your book till tomorrow, when my mind will be clear again."
In 1968 is Stephen na Europa en op die lughawe van Nice in Frankryk het hy Graham Greene vir die eerste maal ontmoet. In 1973 het Greene Suid-Afrika en Koffiefontein as Stephen se gas besoek en afgesien van ’n lang kuier op Ja-nee, het hy ook saam met Stephen rondgereis.
Die onafhanklike tydskrif Sestiger is in November 1963 gestig en Stephen het op die redaksie gedien. Aan die einde van November 1965 is die tydskrif gestaak, omdat die Sestigers gevoel het dat hulle hul doel bereik het. As een van die hooffigure in die Sestiger-beweging het Stephen hom midde-in die stryd bevind en was hy verplig om dit in koerante en praatjies te verdedig.
Stephen was in 1962 nog besig om die proewe van Sewe dae deur te gaan toe hy alreeds die idee gekry het om Welgevonden in nog ’n roman te laat figureer en ook om sy sieninge rondom die tragiek in ’n volgende roman uit te beeld.
In Desember 1962, tydens ’n besoek aan Kaapstad en in ’n gesprek met John Kannemeyer, het hy die idee gekry om sy gedagtes oor die tragiek en die speurverhaal met mekaar te verbind. Vroeg in 1963 het hy aan Chris Barnard geskryf dat hy besluit het dat Sewe dae die eerste verhaal in ’n Welgevonden-trilogie sou wees, hoewel hy nog nie seker was in watter rigting die nuwe roman sou ontwikkel nie.
Die eerste titel wat hy vir die nuwe roman uitgedink het, was Moord op Welgevonden. Hy het dit egter gou verander na Dood op Welgevonden. Die roman was al redelik ver gevorder toe hy nog nie op ’n finale titel besluit het nie – ander titels was Sewe vrae op Welgevonden, Die vampier van Welgevonden en Die stigting. Hy besluit uiteindelik op Een vir Azazel, ’n titel (só skryf Kannemeyer) "wat met ’n heenwysing na Levitikus 16 (maar dan met ’n gewysigde spelling) die Joodse sondebok, en daarmee die probleem van skuld en morele oordeel, sentraal in die roman plaas". (p 342)
Die nuwe roman, Een vir Azazel (1964), is weer gesitueer op Welgevonden en speel af agtien jaar na Sewe dae by die Silbersteins. Soos Sewe dae is die nuwe roman se gegewe basies eenvoudig. Lila, wat alom geliefd was, word vermoor en die gemeenskap op Welgevonden is baie geskok. Die speurdersersant, Demosthenes H de Goede (Demosthenes weens sy spraakgebrek, H vir Herakles, die held in die Griekse mitologie wat die gode gehelp het teen die reuse en De Goede wat die gemeenskap moet beskerm teen die bose magte), vergesel van dr Johns, moet die moordenaar vind. Die soektog eindig wanneer die reus en Henry en Salome se misskape kind, Adam Kadmon Silberstein, dodelik gewond word en sterf as hy by die fontein deur die vloedwaters weggespoel word.
Weer eens het dit uit die resensie van WEG Louw (Die Burger, 11 September 1964) geblyk dat hy nie veel van Azazel verstaan het nie. Vir TT Cloete was die roman "’n digte netwerk van simbole". Hy het waardering vir die feit dat die skrywer homself nooit herhaal nie al skryf hy ’n opvolg op ’n vorige roman (Tydskrif vir Geesteswetenskappe, Desember 1964).
Vir FIJ van Rensburg (Volksblad, 28 Julie 1964) was dit Leroux se "briljantste" roman tot op daardie stadium.
Van die jonger kritici het ook vir die eerste keer oor Leroux se werk geskryf. PG du Plessis (Sondagstem, 27 September 1964) was baie "entoesiasties oor die skitterende satire, die styl wat ten spyte van sy feitlikheid poëties opflikker en die baie moontlikhede tot interpretasie wat die roman bied." (JC Kannemeyer, p 356)
Ook AP Grové (Die Vaderland, 9 Oktober 1964) se siening van Azazel was gunstig: "Hierdie boek is verwikkelder as sy voorganger, en dis maklik om te voorspel dat daar byvoorbeeld teen die tallose verwysings besware ingebring sal word. Daar is natuurlik baie verwysings, maar dis geen ydele vertoon van geleerdheid nie; dis die fassinerende inskakeling van tallose gegewens in ’n patroon wat gaandeweg helderder word, toeneem in geldigheid en uiteindelik sy afsluiting en voltooiing vind in die onthutsende stenigingstoneel."
In Standpunte van Oktober 1964 het Rob Antonissen geskryf dat die satire in Azazel sterker is as in Sewe dae: "Daarby is daar ’n paar kosbare dele wat in Sewe dae hul gelyke nie het nie, kosbaar ook juis omdat hul so onverwags en opvallend kontrasteer met, en dus ’n besondere reliëf gee aan, die satiriese opset van die geheel; dele naamlik wat fantastiek gee van ’n ander orde, van ’n magiese orde en wat groei uit die droomlae van die bestaan."
Stephen het in 1965 die CNA-prys vir Een vir Azazel in Durban in ontvangs geneem.
Ná die sukses wat Een vir Azazel geniet het, het Stephen baie gou reeds begin notas maak vir die derde deel van sy tweede trilogie. Die aanvanklike titel was Boris Gudenov, maar dit is later tot Die derde oog herdoop. Hy wou weer eens vir Welgevonden daarin uitbeeld, asook van sy reeds bekende karakters uit die vorige twee romans, maar hy was nog ’n bietjie onseker waarheen dié roman op pad was.
In Die derde oog is die speurder Demosthenes de Goede weer aan die voorpunt van gebeure. Hy is van sy spraakgebrek genees, het kaptein in die speurdiens geword en is getroud met Hope wat ’n nimfomaan is. Brigadier Ornassis E, die hoof van die D-Diens, gee aan hom die opdrag om die "tycoon", Boris Gudenov, 'tot die lig te bring'. (JC Kannemeyer, p 408)
Stephen het in Die derde oog twee letterkundige vertolkings van die mite as "stramien". Twee dramas oor Herakles, Die kinders van Herakles en Trachiniai, is gebruik vir die basis van die verhouding tussen Gudenov, Katy en Iole in die roman. Saam met die Griekse dramas betrek hy ook Dante se Divina commedia as ’n verdere verwysingsveld, volgens Kannemeyer.
Stephen het in Maart 1966 die manuskrip onder die titel Boris Gudenov aan Koos Human gestuur wat dit onverwyld aan DJ Opperman voorgelê het vir keuring. Opperman het heelwat bedenkinge oor hierdie roman gehad en het wysigings voorgestel. Soos altyd was Stephen heeltemal inskiklik om verder aan die roman te werk en in Mei 1966 is hy Kaapstad toe waar hy en Human intensief aan die manuskrip gewerk het.
Die derde oog het in November 1966 verskyn met ’n oplaag van 4 500 en daarmee het hy sy tweede drieluik afgesluit.
Die eerste beskouings van Die derde oog deur die kritici was nie baie gunstig nie. FIJ van Rensburg (Volksblad, 24 November 1966) was teen die "oorbelastinge" en die "serebrale" verloop van die roman, terwyl RH Pheiffer (Die Burger, 21 Desember 1966) van mening was dat die té "serebrale inslag" die leser sal hinder.
Leroux se eerste uitgewer by Culemborg, Aat Kaptein, was dié persoon wat die sterkste kritiek teen Die derde oog in Dagbreek en Sondagnuus (20 November 1966) uitgespreek het.
Die slot-‘"boodskap" van die boek is ’n boodskap van die Brigadier: "'Is daar ’n groter triomf?' vra die Brigadier, 'as die besef dat God dood is en dat die mens, vry van tradisionele gebondenheid, sy lewe suiwer kan vorm ten opsigte van die Christelike moraal?'"
Kaptein het sy bespreking afgesluit: "Só eindig hierdie boek wat geskryf is in die skaduwee van die Vrouemonument van Bloemfontein. Die tradisie is dood. En God is dood. Nou is daar groot pret, EN groot vryheid. En uitbundigheid sonder perke. Só sê Etienne Leroux. Ek het twee ander woorde. Volksvergif. En anargisme. Ek weet nie van pret nie. Maar ek weet van verdriet om ’n begaafde skrywer wie se werk kon daal tot daardie stinkende moeraspeil."
Hierdie bespreking van Kaptein het tot gevolg gehad dat ’n sekere mev Stander van Pretoria ’n klag teen Die derde oog by die Publikasieraad ingedien het. Die Publikasieraad het nie die boek ongewens bevind nie, maar dit het vir Stephen bewus gemaak van wat moontlik was onder die nuwe sensuurstelsel.
Etienne se derde siklus word ingelei met die briefroman 18-44 in 1967, ’n boek wat hom baie na aan die hart gelê het en wat hy al as sy gunstelingwerk uitgesonder het. Sy briefwisseling met ’n jong Ingrid Winterbach wat later ’n Hertzogpryswenner geword het, het deel van hierdie roman gevorm. Charles Malan het opgemerk dat hierdie derde trilogie, net soos in sy vorige romans, ook gekenmerk word deur outobiografiese elemente (Transvaler, 27 Augustus 1987).
18-44, wat op 4 Oktober 1967 verskyn het, het hierdie korrespondensie tussen mnr Y, ’n 44-jarige skrywer, en die 18-jarige mej X as basis. Soos die roman vorder, word mnr Y se lewensverhaal opgeroep. DJ Opperman was baie opgewonde oor die roman en het dit beskou as iets heel anders as Leroux se vorige romans. (JC Kannemeyer, p 453).
Selfs die Engesle dagblaaie in Kaapstad (Cape Argus en Cape Times) het plek aan resensies van hierdie Afrikaanse boek afgestaan en 18-44 is oor die algemeen gunstig ontvang. Daar was egter ook persone soos FIJ van Rensburg (Volksblad, 23 Oktober 1967) wat veral omgekrap was oor Leroux se swak taal. "Aangesien ’n knolskrywer aan die woord is, sal ’n mens van funksionele tekortkominge kan praat, maar dan sou ’n mens van die primêre skrywer, Leroux, kon verwag om sy knolskrywer beter te laat skryf na gelang van sy insig in sy probleemsituasie toeneem."
Die tweede deel van Leroux se laaste trilogie is Isis Isis Isis wat in 1969 gepubliseer is. JC Kannemeyer (p 489) skryf dat die "soektog van die Egiptiese Isis na die lyk van Osiris wat deur sy broer Set vermoor en later in veertien stukke gesny is, die mitiese stramien vir hierdie nuwe roman vorm".
Kannemeyer het voortgegaan: "In aansluiting by die tradisie van die reisverhaal handel die roman oor die knolskrywer se poging om deur middel van ’n Europese reis en kennismaking met ’n aantal vrouens, die veertien stukke van die verminkte Osiris tot ’n nuwe geheel gevoeg te kry. Terwyl Isis in die Egiptiese mite na Osiris gaan soek, keer die twintigste-eeuse knolskrywer egter die mite om en is dit Osiris wat op soek gaan na die vroulike, transformerende wese wat hom weer heel sal maak."
Isis het in November 1969 verskyn en weer was die ontvangs oor die algemeen baie positief. In die Cape Times (26 November 1969) het Ian Forsyth melding gemaak van die "vitality and ease of style" en die "stimulating experience" wat dit was om die roman te lees.
In Die Burger van 13 Desember 1969 was Rob Antonissen die resensent en vir hom kan die begrip "anti-roman" toegepas word op die twee Osiris-romans van Leroux, veral op Isis – "veral in dié sin dat die knolskrywer nie ’n verhaal vertel nie, maar homself in ’n nuwe toekoms in skryf en dat hy in sy skriftuur homself na ’n toekoms toe verken. In dié opsig, behoort Isis, soos al Leroux se vorige romans, tot die peregrinale literaruur, maar in vergelyking met byvoorbeeld Sewe dae is alle boodskap afwesig. Deurdat dit voortdurend sigself ironiseer, wys dit enige aanspraak op singewing, leerstelligheid of leerbevoegdheid af."
En Elize Botha (Standpunte, April 1970) het in haar resensie gepraat van "die spel van kontraste en parallelismes en die parodiërende skryfwyse waarmee Leroux inspeel op die tradisie van Afrikaanse reisbeskrywings en dat hy sy boek in die rigting van ’n geestelike soeke na genesing stuur."
Weer was dit FIJ van Rensburg (SA Beeld, 30 November 1969) wat baie negatief was oor Isis. Vir hom was dit wat die struktuur betref, een van Leroux se swakste werke: "Dis ’n reisroman, maar die reis is te lank; dit het te veel skofte/ Die sewe fases van Sewe dae by die Silbersteins en die vier van 18-44 het hier veertien geword. Isis is ’n insinking, al staan daar in haas elke hoofstuk naas die gewone kwota aan beroerde Afrikaans paragrawe wat helder en sensitief is."
Stephen se werk aan die derde deel van die 18-44-trilogie het in 1970 ’n aavang geneem toe hy begin het met die aantekeninge wat die basis vir hierdie roman, wat hy Na'va sou noem, sou vorm. In Junie 1972 het hy die manuskrip vir Human & Rousseau gestuur. Opperman het weer sekere bedenkings oor die manuskrip gehd en wéér het Stephen sonder veel teenspraak die veranderings aangebring.
JC Kannemeyer (p 516 van biografie) het geskryf dat die uiterlike verhaal van Na'va Georgie, neef van die knolskrywer, as sentrale karakter het. Hy pleeg selfmoord met ’n Greener-haelgeweer en die storie handel in die besonder oor die "uitgerekte begrafnisfees waartydens die knolskrywer sy oom George se herhaalde, refreinmatige vrae in verband met die rede vir Georgie se selfmoorddaad met verwysing na die vier vroue in sy neef se lewe, moet beantwoord en waarop – naas aanwesiges soos ’n adjunkminister, ’n sigeuner en die 'aanstaande' van die 'oorledene' – ook ’n hele falanks karakters uit Leroux se vorige romans teenwoordig is, feitlik as 'outochone skimme' of mities geworde figure uit sy oeuvre. (...)
"Naas die vraagstelling oor Georgie se selfmoord, wat terselfdertyd ’n soeke na die sin van lewe en dood is, handel Na’va, soos die vorige twee romans in die trilogie, ook heel bewustelik oor die poging van die knolskrywer om deur middel van sy kunstenaarskap ’n onverganklike vorm op die spierwit papier te bereik, al is hierdie strewe na singewing tot mislukking gedoem. Al waartoe sy vermoë tot sintese hom miskien kan lei, is on hom 'by ’n enkele weergawe van die angs van menswees' te beperk en op dié wyse ‘’n vonk van die ewigheid (te) [...] vang'. Aan die einde van die roman is daar tog sprake van ’n herlewing wanneer die knolskrywer reguit kyk 'in die oog van die son' wat iets van ’n vernuwing in die natuur suggereer."
Weer was die resensies van Na’va, soos met Isis, oor die algemeen positief. Selfs FIJ van Rensburg het geskryf (Huisgenoot, 30 Maart 1973) dat Na’va "’n skatkamer van kamees [is]. Die swier en elegansie waarmee Leroux die drade van Georgie se lewebymekaarbring – die gemaklikheid waarmee elders en hier, voorheen en tans mekaar op die bergafnisfees afwissel – verraai die hand van ’n meester, die meester van die ligte aanslag."
In Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig (TT Cloete, red) het Elize Botha haar bespreking van Na’va afgesluit: "Dit is ’n boek oor die skrywerskap, spottend, kleinerend soms, maar dit is ook onontkombaar ’n boek oor ’n bepaalde skrywerskap, dié van ’n skrywer genaam Etienne Leroux. Daarom dwing dit die leser terug na die agt boeke wat hieraan voorafgegaan het, dring dit aan op herontdekking, maar wys dit ook op die eindelose moontlike herformelinge van stellinge wat in die reeks boeke ingeneem is."
André P Brink (Die Burger, 15 Februarie 1973) was ook een van die kritici wat stelling ingeneem het oor Na’va: "Leroux het met Na’va aan homself die netelige taak gestel om nie net sy jongste siklus af te rond nie, maar ’n oorkoepelende roman te skryf wat ’n sluitsteen sou vorm vir al drie sy trilogieë tot dusver. Die situasie in die roman is vir my die fantastiese dodefees ter ere van Georgie wat in sy groteske verbeeldingsvlugte en afronding herinner aan ’n doek van Jeroen Bosch, maar dit word terselfdertyd ’n soektog tot sin en ’n poging tot integrasie."
Die Engelse vertalings van Sewe dae by die Silbersteins (1964) en Een vir Azazel (1968) is deur Charles Eglington gedoen en Die derde oog se vertaling is in 1969 deur Amy Starke gedoen. Die drieluik is in in 1985 onder die titel To a dubious salvation uitgegee deur Penguin in sy Modern Classics-reeks – die enigste Afrikaanse skrywer tot op daardie stadium vir wie so ’n eer te beurt geval het. 18-44 en Magersfontein, o Magersfontein! Is ook nog vertaal, maar die verfilming van Sewe dae by die Silbersteins wat op ’n stadium baie belowend gelyk het, het deur die mat geval – grootliks as gevolg van Stephen se agent in Engeland, Jeannette Zimmermann, se swak hantering van Stephen se manuskripte.
In 1968 is Stephen benoem tot lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde – ’n benoeming wat hy aanvaar het.
Met die stigting van die Afrikaanse Skrywersgilde in 1975 het Stephen die eerste beraad op Broederstroom as stigterslid bygewoon. Hy het etlike kere in die bestuur van die Gilde gedien en het gereeld redes by die jaarlikse berade gelewer.
Na ’n stilswye van ’n paar jaar is Stephen se volgende roman Magersfontein, o Magersfontein! in 1976 deur Human & Rousseau uitgegee. Volksblad het in Junie 1976 berig dat die roman op die oog af na ’n historiese roman lyk, maar dat Leroux dit self as ’n "surrealistiese roman" beskryf het met die beroemde veldslag as agtergrond. "Omdat die verhaal gebaseer is op ironie, is die getrouheid van feite hier nie so belangrik as wat dit by ’n werklik historiese roman sou wees nie."
Hy het weggebreek van die mitiese strukture en hy het (nog steeds) geweier om in die enger sin betrokke te wees by ’n spesifieke maatskaplike bestel op die wyse wat die "betrokke" skrywers tot onlangs gepropageer het. Stephen het tot so ver as in Skotland gegaan om inligting in te win oor die "Highland Brigade" wat aan die slag van Magersfontein deelgeneem het. Dit het hom twee jaar se intensiewe navorsing gekos om al sy inligting te versamel.
In Magersfontein, o Magersfontein! kom ’n film- en televisiespan onderleiding van lord Sudden en lord Seldom op Magersfontein aan om ’n film te maak van die destydse Slag van Magersfontein wat op 11 Desember 1899 hom afgespeel het. Tydens die verfilming is daar ’n onverwagte vloedramp wat die riviere laat oorstroom en van Magersfontein ’n see maak.
Stephen was gefassineer deur die manier waarop twee wêrelde, dié van die Skotte en Engelse aan die een kant en die Boere aan die ander kant mekaar agter die loop van hul gewere gevind het. Nog iets wat vir hom meegevoer laat word het, was die tragkomiese vergissings wat kenmerkend was van die historiese gebeure. Die Boere het gedurende die slag gedink die Skotse Highlanders is ’n klomp volstruise, die Engelse kon ook nie die Boere se loopgrawe uit die lugballon sien nie, omdat almal te naar was van die skommelings, generaal-majoor Andrew Wauchope kon vanweë die reën nie veel in die donker sien nie wat tot sy dood bygedra het en De La Rey was as gevolg van sy seun se dood, glad nie teenwoordig by Magersfontein nie.
Weer was die resensente baie positief oor Magersfontein. Vir André P Brink (Tweede voorlopige rapport, 1980) was dit "’n briljante prestasie, ’n grillige fantasie wat verdiep tot ’n verbysterende visioen" en in Standpunte (Desember 1977) het Tim Huisamen dit as die hoogtepunt van Leroux se oeuvre beskryf.
In Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig (1980) het Elize Botha gesê dat "die historiese verhaal van die slag van Magersfontein [...] die sentrale mite (is) wat as verwysingsveld vir hierdie roman dien".
Weer was die stem van FIJ van Rensburg (uitgesaai op 18 November 1976 op die Afrikaanse Diens) die enigste wat voorbehoude oor Magersfontein gehad het: "Leroux gaan veels te nonchalant, dit wil sê met te min vakmanskap, met sy materiaal in hierdie boek om. Karakters word bygetrek wat oorbodig is en die taal het die bekende vleug slordigheid."
Die CNA-prys vir 1976 is aan die boek toegeken. In sy aanvaardingstoespraak het Stephen onder andere gesê: "Ek aanvaar [die prys] met groot genoegdoening as ek aan die tjek dink; ek aanvaar dit met nederigheid (in so ’n mate as wat ’n skrywer nederig kan wees) as ek aan die besondere eer dink wat aan hierdie prystoekenning verbonde is. [...] Die wyse waarop die beoordeling (van die prys) geskied, is ’n toonbeeld van integriteit en objektiwiteit."
En weer het daar daar ’n storm om sy kop losgebars – selfs erger as die een rondom Sewe dae. Die besware teen Magersfontein het veroorsaak dat die boek in November 1977 deur die Publikasieraad verbied is, nadat slegs 3 000 eksemplare verkoop is. Na die verbod op Magersfontein het die Minister van Buitelandse Sake, dr. Connie Mulder, gesê dat "ons hier waarskynlik uit pas [is] met sekere Westerse lande, maar gesien teen wat in daardie lande toegelaat word, wil Suid-Afrika graag uit pas wees ter wille van sy mense en sy voortbestaan." (Volksblad, 22 November 1977)
Protes is aangeteken en Stephen het self gesê dat hy nie skryf om moedswillig te wees nie, maar om te sê wat hy moet sê. (Transvaler, 27 Augustus 1987)
Na sy dood skryf sy dogter Cherié dat sy meen die verbod op Magersfontein was die grootste slag wat hom as skrywer kon getref het. Hy het eenmaal gesê dat dit hom byna totale stilswye opgelê het. (Stilet, Maart 2004)
In 1979 is die Hertzogprys aan Stephen toegeken vir Magersfontein ten spyte van die verbod en weer het dit wye bespreking uitgelok. Met die ontvangs van die Hertzogprys het hy die staat gevra om "die letterkunde te bevry". Hy het die Akademie bedank dat hulle die prys aan hom toegeken het ondanks die vloedgolf besware en het die wens uitgespreek dat wanneer die volgende Hertzogprys toegeken word, "die boek of die skrywer nie in die gevangenis sal wees nie". (Volksblad, 22 Junie 1979)
In 1980 het die appèl teen die Publikasieraad se verbod geslaag en is dit vrygestel. Na die opheffing van die verbod het Stephen hom as volg uitgespreek: "Desnieteenstaande is ek dankbaar. As misdadiger teen die sedes en die godsdiens bedank ek die owerheid dat hulle my boek formeel as onskuldig beskou. Die onskuld van my boek is miskien die grootste aanklag teen my. Ek was my tyd slegs twee jaar vooruit." (Vaderland, 24 Maart 1980)
Hy het teenoor Irna van Zyl (De Kat, Augustus 1987) erken dat die verbod op Magersfontein hom byna ses jaar met sy skryfwerk laat verloor het. Hy het gewoonlik twee jaar aan ’n boek gewerk, maar Magersfontein het byna vier jaar gelê voordat die verbod opgehef is en daarna het hy nog twee jaar verloor.
Stephen het hom in 1977 by ’n sewetal ander skrywers gevoeg wat uit die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns bedank het omdat daar "onhoudbaar met die aanvaarding van Kleurlinge" deur die Akademie gesloer is. Die ander skrywers was Jan Rabie, Elsa Joubert, Abraham de Vries, Chris Barnard, Frans Venter en Leon Rousseau. (Volksblad, 8 November 1977)
As spreker was Stephen baie gewild en was hy ’n trekpleister by baie samekomste, al kon hy, volgens Cherié, ’n duisend dode sterf wanneer hy sosiaal moes optree of ’n toespraak moes lewer. In September 1964 het hy ’n lesing "Enkele probleme van die hedendaagse romanskrywer" by die Universiteit van die Vrystaat gelewer, een van verskeie praatjies waarin die skrywer se posisie bespreek is. Tydens die Sestigerweek voor die Somerskool van die Universiteit van Kaapstad in Februarie 1973 was sy lesing "Tegnieke, temas en toekomsplanne".
Op 17 Oktober 1973 het hy die NP Van Wyk Louw-gedenklesing by die Randse Afrikaanse Universiteit gelewer met die titel "Wat beteken Vernuwing in die prosa vandag?" In hierdie lesing het hy erken dat daar min tematiese vernuwing in die Afrikaanse roman is. "Dit is met ’n mate van moedeloosheid dat ek, helaas, moet erken dat tematiese vernuwing op die gebied van die prosa in Suid-Afrika vandag meesal verdere nuanses is van die rasseprobleem, die huidige politieke embleem, seks as religie, en hedendaagse geweld as bevryding." (Rapport, Oktober 1973)
In Oktober 1988 het Stephen die sleuteltoespraak by die jaarlikse Nasionale Leeskringseminaar in Welkom in die Vrystaat gelewer waar die tema Fokus op ’80 was. Hy het in sy toespraak sy bedenkinge uitgespreek oor die term ‘sleuteltoespraak’ uit en oor die feit dat sy toespraak "die deur van die Suid-Afrikaanse letterkunde moes oopsluit vir die dekade-kamer ’80." Aan die einde van die toespraak het hy homself as volg uitgespreek: "Oorsigtelik, dus, ’n merkwaardige ’80 waar Suid-Afrikaanse skrywers hulle vleuels strek buite ons landsgrense. Indien daar ’n kulturele boikot bestaan dan is die internasionale mafia van die letterkunde besig om ons hartsaar af te sny. Ons is nie van die Familie nie. Ek verlang na goeie buitelandse vriende op die gebied van die letterkunde wat volgens hulle kollektiewe gewete nie in staat is om die land van apartheid te besoek nie. Wat kan die skrywers daaraan doen? Sal ons maar ons talent groepsgewyse aanwend om apartheid tot ’n val te bring? Wat word intussen van die enkele skrywer wat ongeregtighede en verset op sy eie manier verkondig? En wie de hel is die skrywer om te dink dat hy hoegenaam enige invloed ter land het? Ons is almal die Ape van God, en die mense lag hulle dood. [...] Die feit dat soveel skrywers, literatore, en mense van die media deelneem [aan die seminaar] dui daarop dat die leser nie onderskat moet word nie: trouens hy is everyman wat uiteindelik die lot van alle geskrewe werk bepaal, en hy is eintlik die een wat besluit of ’n besondere werk die reg op bestaan binne ’n tydsverband het. Hierdie everyman kan wissel van ’n leek tot ’n besondere vakkundige op alle gebiede denkbaar. Ons ken Heil die Leser as ’n opskrif vir ’n getuigskrif. Ons wag angstig vir die opskrif van die lesers as ’n getuigskrif van ons werke in die jare ’80. Al wat ek kon vind, is: ‘Huil die Leser?’" (Rapport, 9 Oktober 1988)
Met die ontvangs van sy tweede CNA-prys vir Magersfontein, o Magersfontein! in 1977 het Stephen ’n beroep op die Suid-Afrikaanse owerheid gedoen om die digter Breyten Breytenbach, wat in Leroux se eie woorde, "een van die grootste digters van ons taal" is, te begenadig. "Hy het sy apologia pro vita sua gelewer. [...] Selfs ’n verligte tronk kan die skaars mannetjie, genie, met blindheid slaan. ... Hierdie oproep van my is nie enig nie. Daarbenewens kan ons taal nie die verlies van ’n digter bekostig nie." (Oosterlig, 31 Maart 1977; Oggendblad 31 Maart 1977)
In 1978 het die Universiteit van Natal ’n eredoktorsgraad aan Stephen toegeken – die eerste Suid-Afrikaanse universiteit wat so ’n eer aan hom bewys het en die feit dat dit deur ’n Engelse universiteit gedoen is, het die koerante gehaal. In sy commendatio (6 Mei 1978) het prof JVO Reid gesê: "South African writing stands now at a critical moment when the profound writer sees a vision that clashes with what is acceptable to those who control the affairs of society. At such a time it is a fortunate nation that can produce a writer such as our honorary graduand who rises above local issues of time and place, and tells the age-old stories in modern language. [...] The instruments of the great writer are the passions of humanity, and in his hands they unite to form a theme whatever the clashing, the stridency or the singing."
Die Universiteit van die Vrystaat het in 1985 ’n eredoktorsgraad aan Stephen toegeken. Hennie van Coller het in Volksblad (26 September 1985) ’n huldeblyk gelewer waarin hy sê dat Leroux in bykans al sy boeke gestuit het op onbegrip van leserskant omdat hy die nate deurgaans versit het en verwagtings van lesers bly deurbreek het. "’n Deurlopende tema in Leroux se werk is sy morele afkeer van ’n moderne samelewing sonder ’n lewende mite, met ander woorde sonder lewende geloof. In die moderne tyd het die mens die rede (die intellek) in so ’n mate oorbeklemtoon dat die gevoelslewe verwaarloos geraak het."
Stephen se pa het ook ’n eredoktorsgraad van die Universiteit van die Vrystaat ontvang. In 1987 het Stephen sy derde eredoktorsgraad van sy alma mater, die Universiteit van Stellenbosch ontvang.
Stephen het in 1980 ’n eretoekenning van Grey Kollege in Bloemfontein saam met Morné du Plessis, Springbok-rugbykaptein, en regter M.T. Steyn tydens die skool se 125ste herdenking ontvang.
Perskor publiseer in 1980 twee bundels, Tussengebied en Tussenspel. Tussenspel is saamgestel uit vertellende stukke en kortverhale en Tussengebied bestaan uit beskouende stukke, lesings en tydskrifartikels. Die Perskorprys is in 1981 aan Stephen toegeken vir Tussengebied. Met die ontvangs van die prys het hy gesê (Die Burger, 14 Oktober 1981): "Dit is my boodskap vir alle uitgelese profete: indien dit jou werke is wat uiteindelik tel, indien jy uitsprake gelewer het wat op skrif gestel en op band opgeneem is, indien jy rondom jou werke gekoketteer het en met die media geflankeer het, hóú die kern van jou werke dig, hermeties verseël. Terg die leser. Dis my wyse raad. Die uitsprake van die Orakel van Delphi was ook ’n omseiling, en ’n twyngaring van die woord in sy slentergang op soek na die waarheid."
In 1982 met die viering van Stephen se sestigste verjaardag is twee huldigingsbundels, Beeld en waarheid en Die oog van die son op ’n onthaal in Kaapstad aan hom oorhandig deur onderskeidelik AP Grové en Charles Malan. Stephen het sy bedankingstoespraak afgesluit: "Die oomblik wanneer [die skrywer] ophou skryf, gaan hy dood. Wanneer laas het hy ’n boek geskryf? Leef hy nog? Sy enigste antwoord is dan: Daar lê baie boeke in my kelders. En as hy die dag dood is, en almal deur die spinnerakke hulle weg in die grafkelders gebaan het, dan vind hulle die bleekwit zombie met ’n pen in sy hand. Daar is niks op die perkament geskryf nie. Doen die skrywer ’n guns en slaan ’n skerpgemaakte wilgerstok deur sy hart. Daar is altyd die moontlikheid dat hy eendag weer by julle gaan spook, en sy pen in julle bloed sal doop!" (Die Burger, 29 Junie 1982)
Stephen se boek oor die smous, Onse Hymie, is in 1982 gepubliseer. Tydens die skryf van hierdie roman in 1980 het Stephen vertel dat hy geteister is deur luiheid om te skryf, karakters wat hand-uit ruk en probleme met die sensuurstelsel. Na die polemiek oor Magersfontein is hy maar lugtig om te skryf. Hy het erken "[d]it is nie vir my ’n groot vreugde om aan die roman te werk nie, want ’n mens weet nie altyd wat jy mag skryf nie. Sensuur maak dit vir my moeilik en daar is by onduidelikheid oor die beoordeling van werke." (Republikein, 7 Februarie 1980)
Hy het dit oorweeg om die roman so te skryf dat die laaste paar bladsye uitgeskeur kan word indien daar negatiewe kritiek oor die werk sou wees. Die roman het ’n plaaslike agtergrond en handel oor ’n smous. Hy het geen spesiale navorsing vir hierdie roman gedoen nie. Hy het gesê: "Ek wou al die jare oor ’n smous skryf. In sekere opsigte is hulle sulke eensame mense. Hulle is altyd op weg." (Volksblad, 26 Maart 1980)
Die eerste vonk vir die skryf van Onse Hymie was toe Stephen en Charles Malan in Charles se motor na Gordonsbaai gery het vir die Gildeberaad van 1977. Naby Drie Susters het die motor gebreek en Stephen was nie bereid om trein te ry nie omdat hy bang was vir die Swart Karoo se spoke (JC Kannemeyer, p 613). Hulle het in die kroeg op die dorp vir Flash Kruger ontmoet en dié het hulle genooi om saam met hom in sy kombi te ry.
Flash het saam met sy handlanger met plastiekware in die township gesmous en het vir Stephen en Charles beïndruk toe hy die "skarrelende klonkies met blink muntstukke soos gewyde water bestrooi" het – hierdie toneel het Stephen dan ook in Ons Hymie ingewerk.
Nog ’n vonk vir die skryf van Hymie was toe Graham Greene aan hom vertel het van ’n roman wat hy wil skryf "oor twee karakters wat in die Spanje van ná Franco op ’n pikareske ekskursie deur die land reis en waartydens hulle, feitlik as ’n reeks gelykenisse, sowel lughartig as sober, allerlei ervarings opdoen. Die twee karakters wou hy dan baseer op die matrys van Don Quijote wat, saam met sy agterryer Sancho Panza, deur Cervantes onsterflik gemaak is." (Norman Sherry: The life of Graham Greene IIII, Jonathan Cape, 2004)
Onse Hymie vertel die storie van die wedervaringe en omswerwinge en die dood in die Karoo van ’n Joodse smous. Die sentrale karakters in die roman is Hymie, Johannes Garies en die Belese Belgiese Vrou. Kannemeyer het geskryf (p 614) dat ’n klompie verskillende "gedaantes en werklikhede" in die figuur van Hymie betrek word.
Die kritici se menings oor Onse Hymie was hierdie keer nie oorwegend positief nie. In Die Vaderland (23 Desember 1982) het Elize Botha as volg geskryf: "Onse Hymie is entertainment in die trant van Graham Greene se romans, maar dan parodie deur Leroux op Leroux – totdat ’n mens dit herken as snelskrif, as ikoon, en dus as meesterlike kragtoer van die groot fantas: wat weer eens anderkant die flitsende ligte van sy vindingryke verhaal, die donker kamers van profesie al buitelend, al improviserend, ingebou het."
André P Brink (Rapport, 14 November 1982) was die volgende mening toegedaan: "Die ontmaskering van landsproblematiek is by tye skerp en en spitsvondig en Hymie die argetipiese dwaas wat in sy swerftog geen redding en bevryding vind nie, al het die teks nie genoeg lading om die leser met genoeg weerstande uit te daag nie."
"Die efemere verhaalgegewe (in Onse Hymie) dra net te swaar aan sy simboliese las," het Ia van Zyl in Tydskrif vir Letterkunde, Mei 1983) geskryf. "Die rapiersteke van die satire wat na links en regs agter en voor uitgedeel word, probeer net in te véél rigtings gelyk raak te steek en verloor daardeur die geveg."
Al Stephen se projekte wat hy aangepak het, het nie altyd ’n suksesvolle uiteinde gehad nie. Só het hy in die 1970's saam met die fotograaf, Paul Alberts, begin werk aan ’n fotoboek oor ’n beeld van ’n tipiese Vrystaatse dorpie wat duidelik geskoei was op Koffiefontein. Stephen sou die byskrifte by die foto's doen.
Hierde teks is aan DJ Opperman vir keuring gestuur en hy het in geen onduidelike woorde nie sy misnoë hieroor uitgespreek: "Die basiese beswaar teen Leroux se teks is dat dit hoegenaamd geen intrinsieke waarde besit nie, geen inligting verskaf nie (en dus baie sleg afsteek by Abraham H de Vries se teks Die Klein Karoo) en slegs van belang is omdat Leroux dit geskryf het." (JC Kannemeyer, p 618)
Koos Human het nadat hy hierdie verslag van Opperman ontvang het, vir Leroux aangeraai om hierdie projek te staak – iets wat hy dan sonder teenstribbeling aanvaar het.
In 1983 word die erelidmaatskap van die Afrikaanse Skrywerskring aan hom oorhandig en met die ontvangs spreek hy sy waardering uit vir hierdie eer aan "so ’n onhebbelike vent soos ek". (Volksblad, 19 November 1983)
Met Stephen se 65ste verjaardag in 1987 is ’n seminaardag deur die departemente van Afrikaans en Nederlands van die Vrystaatse en Potchefstroomse Universiteite aangebied in samewerking met die Stephen Leroux-navorsingsprojek van die Universiteit van die Vrystaat. Oor so ’n dag het Stephen hom as volg uitgelaat teenoor Irna van Zyl in De Kat van Augustus 1987: "Nee, eintlik doen so ’n dag my goed. Dit is sommer onsin dat ’n skrywer nie kritici nodig het nie. Wat jy sê, sê jy in ’n roman. Jy interpreteer nie – dis vir húlle om te interpreteer. Ek steek natuurlik goed weg in my romans en die lekkerte van so ’n dag is dat die boek nie ná die eerste of tweede uitgawe doodgaan nie."
Stephen was tot met sy dood boer op Ja-Nee. Bedags het hy geboer en snags geskryf. Hy het dit moeilik gevind om te skryf, maar was rusteloos as hy dit nie gedoen het nie en hy het gemiddeld twee jaar aan ’n boek gewerk. (Lantern, Augustus 1987)
Op vyftigjarige ouderdom het hy nog vir Koffiefontein se krieketspan diens gedoen op eerste glip en het hy "sulke hoë, stadige donkiedrops" geboul. Jy kon hom gereeld op ’n Vrydagaand in Koffiefontein se plaaslike hotel se kroeg met die een elmboog op die toonbank en sy donkerbril op vind. (Beeld, 11 Januarie 1986)
Bedags het hy die sonbril gedra omdat sy oë sensitief was en snags omdat hy nagblind was. Jy sou hom ook nooit sonder sy sigarette in sy hand vind nie – gewoonlik drie pakkies. Terwyl hy op die plaas rond gery het, het hy dikwels aan idees vir ’n boek gedink. Hy sou dan aantekeninge maak en dit in ’n klein sakkie gooi om later weer te gebruik. Sy boeke het altyd met hierdie aantekeninge begin en wanneer hy begin skryf het, het hy daardeur geblaai en dít wat hy klaar gebruik het, geskrap. (De Kat, Augustus 1987)
"Maar daar is geen vooraf beplanning nie. In ’n sekere stadium begin die boek vorm aanneem. Ek het slegs ’n vae idee in watter rigting die boek gaan. My romans is baie outonoom" – weer aan Irna van Zyl.
Chris Barnard vertel in Beeld van 11 Januarie 1986 dat op ’n vraag aan Stephen se boerevriende op Koffiefontein of hulle sy boeke lees, hulle so gereageer het: "Ons probéér, maar hy’s ’n bietjie slim vir ons. Jy sien, die ding is, ou Stephen kyk anders na die wêreld as ons ouens. Hy sal sit en lag oor goeters en dan weet nie een van ons wat is snaaks nie. Of ons gaan saam vendusie toe, dan skryf hy in sy boek oor daardie vendusie, dan lyk die hele vendusie anders. Dis daardie bril van hom. Dit laat hom allerhande aardige goeters sien."
In ’n huldeblyk met sy 65ste verjaardag het André Brink in 1987 in Rapport geskryf: "[D]it is ’n huldebetuiging aan ’n eienskap wat dié skrywer by uitnemendheid kenmerk: sy integriteit as kunstenaar. Op stuk van sake is dit wat mens met Stephen Leroux verbind: die indruk van ’n man wat verbete sy nagtelike vuurkolom bly volg het deur dekades waarin ieder bly woel het om verandering, sonder om hom òf deur modes òf enige ander oorweging behalwe die hartstogtelike geloof in sy eie gewete te laat voorskryf. Maklik kon dit nie gewees het nie, maar hy het déúrgeloop tot hier. En daar lê vir hom nog pad voor oop."
In ’n onderhoud met Jan van Tonder in Die Vaderland van 4 Augustus 1986 het Stephen erken dat hy sy eie gepubliseerde werke nooit weer lees nie – ook nie ander Afrikaanse skrywers s’n nie. "Dit gaan om beskerming van my eie skryfstyl." Sy boeke is van ’n hegte struktuur, nie maklik nie, is dig verweef met die mitologie. Maar hy hou van ’n hegte struktuur, daarom die inweef van die mitologie, en juis daarom, glo hy, sal die "gewone" leser deur iets in sy boeke getref word, al weet hy (die leser) nie wat dit is nie. Van Tonder eindig met die waarneming dat as daar kans was vir ’n Afrikaanse mitologie om te ontwikkel, sou "die hoogs gerespekteerde skrywer [...] dalk ’n verpersoonliking kon wees van een van die figure in so ’n mitologie: die skaam god in die swart klere."
Stephen se pa is in 1974 oorlede en sy ma, Bessie, op 21 Oktober 1989. Haar dood was vir hom baie swaar. En op 30 Desember 1989 het Stephen haar gevolg toe hy aan longkanker dood is. Hy is drie weke voor sy dood in die Universitas-hospitaal in Bloemfontein opgeneem en word oorleef deur sy tweede vrou, Elizabeth, sy twee dogters, Cherié Collins en Helise Ashton, sy seun Stephen, ’n boer op Koffiefontein, en drie kleindogters. Ten tyde van sy dood was hy besig om te werk aan sy twaalfde roman, Die kaping. Sy begrafnis het plaasgevind vanuit die NG Kerk op Koffiefontein en die teraardebestelling op die plaas Wagenmakersdrift waar sy ouers ook begrawe is.
Huldeblyke het van oral ingestroom:
- Koos Human: "Agter die donkerbril het die sagmoedigste twee groen oë geskuil wat met sy fynbesneë gesig die toonbeeld was van ’n minsame, sjarmante heer. Uiters korrek in sy optrede, ’n bedagsame gasheer en ’n sprankelende gespreksgenoot – dit was hy. Maar bowenal vir sy vriende ’n vriend en kameraad van wie ons die weerga nie maklik sal vind nie." (Beeld, 3 Januarie 1990)
- ’n Koffiefonteiner in die Central op Koffiefontein die dag van sy begrafnis: "Hy het ons dorpie op die map gesit. Hy was ’n groot man." (Vrye Weekblad, 12 Januarie 1990)
- JP Smuts: "Ons treur oor Stephen le Roux wat die onsienlike tegemoet gegaan het, maar ons is ook getroos omdat ons weet die stem van die storieverteller Stephen Leroux sal bly klink solank Afrikaans lewe en Afrikaans gelees word." (Beeld, 3 Januarie 1990)
- JC Kannemeyer: "Die vriendskap tussen my en Stephen le Roux was vir my besonder verrykend, want naas die aangename ure in sy geselskap het dit my in die dikwels bisarre wêreld van Jung, heksery en vampiere ingelei wat ek sonder sy werk en sy gesprekke waarskynlik nie maklik sou leer ken het nie. [...] Met dit alles is hy die belangrikste romanskrywer van die Afrikaanse letterkunde en een van die heel weiniges wat op die gebied van prosa internasionaal met die literatuur van ons tyd kan meepraat. Ek is diep dankbaar dat my en Stephen se paaie so vroeg in my lewe gekruis het. Vir sy vriendskap van bykans dertig jaar staan ek by hom diep in die skuld." (De Kat, Maart 1990)
- Chris Barnard: "Die onwaarskynlike het hom geboei. Die buitengewone. Die eksotiese. Ryk Eksentrieke mense. Onwaarskynlike situasies. En omdat dit hom aangetrek het, het hy klokslag in sulke situasies beland. Hy sou saam met jou in dieselfde doodgewone dorp inry, en vir hom gaan sigarette koop, en terugkom met ’n storie wat ewe goed deur Leroux geskryf kon gewees het." (Insig, Februarie 1990)
- Charles Malan: "By dié van ons wie se lewens hy so ingrypend beïnvloed het, sal hy aanhou om in ons drome as die wyse ou man te verskyn. Ons sal altyd die tekens dra wat hy met die magie van sy intellek en die verbysterende insigte van sy derde oog gelaat het. Maar ons sal hom ook altyd onthou waar hy onbeholpe deur ’n onbekende wêreld beweeg, asof hy nie deur die bril kon sien nie, vroetelend met sy twee pakkies sigarette, sy strepsils en sy sakdoek. [...] Toe gaan hy dood. Selfs met sy dood het hy sy eie mite bevestig, hierdie man wat so met siekte en dood behep was dat hy soms spottend van ipekonders beskuldig is." (Die Suid-Afrikaan, Februarie 1990)
- Alexander Strachan: "Daar was vir my van meet af aan iets mities rondom die figuur Stephen Leroux – die lang onversorgde hare wat mettertyd al hoe yler geraak het, die swart klere en die donkerbril waardeur hy na die wêreld gekyk het. Daar was iets aan Stephen Leroux wat my aan tyd laat dink het, en afgeleë plekke. Van agter die swart lense het hy dieper gekyk as die gewone mens, het hy in sy werk interpreteerder geword van die sosiale strukture waarin ons leef." (Vrye Weekblad, 12 Januarie 1990)
- André P Brink: "Die blote nosie van die Oerteks, die Logos het verdwyn. Sy lewe insgelyks. Ook, wat my betref, in die mees persoonlike opsigte. ’n Beduidende moot van die baie wat ons deur baie jare gedeel het, is saam met hom weg omdat sy bewussyn daarvan weggeval het. Wat hy van my geweet, geken, onthou het, is saam met hom graf toe; wat ek van hom weet, ken, onthou, is nou sonder ’n ‘bestaande’ verwysingspunt. Ook dit het alles teks geword. Dit beteken ook [...] dat my verlies van Stephen ook ’n verlies van veel van/in mysélf is. En dit geld elke enkele mens wat hom liefgehad het, geken het, met hom te doene gehad het. Van niks kan ons wat agterbly nou meer heeltemal seker wees nie; nie eens – en juis nie – van wat daar in onsself bestaan of oorbly nie. [...] Maar, dit sou Stephen self – met sy sardoniese grynslaggie en sy wondbare oë verskans agter die donkerbril – teregwys, dit is juis waaroor dit gáán. Om óns daaraan te herinner dat niks en niemand voltooid of voltooibaar is" (De Kat, Maart 1990)
- Elize Botha: "Leroux se betrokkenheid by mens en samelewing was dié van satirikus wat, in sy ontmaskering van menslike en maatskaplike verdorwenheid, skok en striem. Dit het die omstredenheid van sy werk veroorsaak, ’n omstredenheid wat telkens weer oorleef is. Daar is visioenêre en profetiese gehalte in die romans van Stephen Leroux wat die leser lei om die triviale, die tydelike te deurskou. Daarom sal steeds nuwe geslagte lesers vir die boeke van Stephen Leroux geskep kan word, daarom bly sy werk onvoltooid, bly dit leef. So sal ook die herinnering aan die mens Stephen le Roux bly leef. Sy ironiese, helder gees het vir ewewig en suiwering van oordeel gesorg. In die prys wat hy gestel het op vriendskap, wellewendheid en lojaliteit was hy geëerde mentor, geliefde kameraad." (Volksblad, 3 Januarie 1990)
- Jan Rabie: "Elke jaar kon ons in Desember op Onrus bymekaar wees en nou moet die blikskottel van ’n Stephen by die Nuwejaar staan en weggaan, iemand vir wie ons almal so lief was." (Saamgestel deur Nic Swanepoel en uitgesaai deur die SAUK op 18 Januarie 1990)
- Abraham H de Vries: "Ek onthou hom as die man met die swart broek en baadjie, die baard, die donkerbril en die weerlose blougroen oë. Hy was ook ’n Klein Karoo-mens, met iets van die kompromisloosheid van sy peetpa Langenhoven in hom. My seun het altyd van hom gepraat as die koning van die dwergies. Vir Stephen was dit een van die mooiste byname wat hy gehad het." (Saamgestel deur Nic Swanepoel en uitgesaai deur die SAUK op 18 Januarie 1990)
Elizabeth is op 26 Junie 1996 aan emfiseem oorlede en nadat sy veras is, is haar as langs Stephen op die klipkoppie op Wagenmakersdrift begrawe.
Voor die 300ste herdenking van die koms van die Hugenote na Suid-Afrika in 1988 het die lede van die komitee Koos Human genader met die versoek dat Stephen ’n roman moes skryf vir hierdie geleentheid. Hulle het ook beplan om ’n digter en ’n dramaturg vir bydraes te nader. Human was baie lugtig vir so ’n versoek omdat Stephen ’n omstrede skrywer is en dat hy hom nie sal neerlê by voorskrifte met betrekking tot die skryf van die roman nie. Die komitee het egter vir Human verseker dat hy die vryheid sal hê om te skryf wat hy wil. Stephen het lank oor die versoek nagedink en besluit om dit tog te doen.
Die aanvanklike titel van die roman was Die kaping en uit die 67 bladsye teks en 50 bladsye aantekeninge, het Kannemeyr (p 620) geskryf, kan ’n mens nie eintlik ’n geheelbeeld rekonstrueer nie, maar hierdie brokstukke kan tog vir die leser ’n beeld van Leroux se werkswyse gee.
Waarvoor Human bevrees was, het gebeur. Die komiteelede het hom versoek om vir Stephen te vra om tog maar "versigtig" te wees met sy woordgebruik en "om nie aanstoot te gee nie". Dit was dan ook die einde van Stephen se deelname aan daardie projek.
Hy het egter nie Die kaping heeltemal opsygestoot nie. Hy het nog tot voor sy afsterwe af en toe daaraan gewerk. Dit is in 1990 deur Human & Rousseau uitgegee onder die titel Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman. Al die aantekeninge wat hy gemaak het tydens die skryf van roman, is saam met die roman gepubliseer in faksimilee, met ander woorde fotokopieë van Stephen se eie tikwerk en handskrif soos hy aan die manuskrip gewerk het.
Saam met Die suiwerste Hugenoot is Jan Schoeman publiseer Human & Rousseau ook Magersfontein: die dokumente. Dit word as ’n huldeblyk aan Stephen gepubliseer en vertel die storie van die verbod op Magersfontein, die stryd om die verbod opgehef te kry en die dokumentasie daaromheen. Dit werp lig op ’n kritieke tyd en op sleutelfigure rondom die sensuurgeskiedenis in Suid-Afrika.
Na sy dood is Stephen se boekery, Hermes, sy tikmasjien en Mietjie, sy gelukbringerkopbeen wat hy op die plaas uitgegrawe uit na die Universiteit van die Vrystaat, waar dit deel vorm van die departement van Afrikaans-Nederlands se Leroux-projek. Koos Human van Human & Rousseau, Stephen se uitgewers, het ook al die dokumente wat betrekking het op die verbod op Magersfontein aan die universiteit geskenk.
Stephen is een van die skrywers wat nie na sy dood vergeet is nie. Hy het teenoor Pieter Fourie erken dat hy wens hy kon die karakter van Gert Garries in Magersfontein verder ontwikkel. Pieter skryf toe later die verhoogdrama Gert Garries – ’n Baaisiekel-babbelas wat in 2002 deur Marthinus Basson geregisseer is.
In Julie 2003 organiseer die Departement van Afrikaans-Nederlands van die Universiteit van die Vrystaat ’n Leroux-dag as deel van die Volksblad-kunstefees. Pieter Fourie was die hoofspreker en hy het gepraat oor sy verwerking van Die mugu tot dramateks. Ander sprekers was Elize Botha, Hein Viljoen, Jaco Fouché, Ingrid Winterbach en Stephen se dogter, Cherié. Die referate is later uitgegee in Stilet.
Willem Anker skryf in 2006 die toneelstuk Slaghuis – ’n donker, absurde stuk wat, volgens Anna-Retha Bouwer, nie vir die gewone teaterganger is nie. Dit is ’n gespook tussen Leroux en sy karakters en die karakters met mekaar. (Beeld, 29 September 2006)
In 2008 is die program Die onbekende Stephen Leroux wat deur JC Kannemeyer saamgestel is, as deel van die Woordfees op Stellenbosch aangebied. Sy graf waar hy saam met Elizabeth begrawe lê, is op die Horizon-toerismeroete.
In 2008 publiseer Protea Boekhuis in Pretoria Stephen se biografie, Leroux: ’n lewe, deur JC Kannemeyer.
In 2019 het Naln (Nasionale Afrikaanse Letterkunde Museum en Navorsingsentrum) ’n bespreking aangebied as deel van die Vrystaatse Kunstefees oor Etienne Leroux en sy betekenis vir vandag. Heilna du Plooy en Hennie van Coller was die deelnemers aan hierdie gesprek.
Tydens 2020 se Woordfees op Stellenbosch word ’n program aangebied getiteld Etienne Leroux: die man met die swart sonbril waartydens die digter Loftus Marais met Ingrid Winterbach en MC Botha sal gesels oor hulle konneksie met Leroux.
Publikasies:
Publikasies oor Etienne Leroux:
- Grové, AP, red. 1982. Beeld van waarheid. Kaapstad: Human & Rousseau
- Johl, Johann. 1988. Leroux-ABC. Krugersdorp, Sikelela Uitgewers
- Kannemeyer, JC. 1970. Op weg na Welgevonden. Pretoria: Academica
- Malan, Charles. 1978. Misterie van die alchemis. Pretoria: Academica
- Malan, Charles, samest. 1982. Die oog van die son. Pretoria: Academica
- Malan, Charles en Van Coller, HP, reds. 1983. Bronnegids: Etienne Leroux. Pretoria: Accademica
- Malan, Charles en Van Coller, HP, reds. 1987. Vanweë die onbewuste. Pretoria: HAUM-Literêr
- Van Coller, HP. 1980. Etienne Leroux as siklusbouer. Johannesburg: RAU (doktorale proefskrif)
Artikels oor Etienne Leroux beskikbaar op die internet
- Aejmelaeus, Anneli: Destruksie in die romans van Etienne Leroux met besondere verwysing na "Onse Hymie": ’n literêre ondersoek
- Anderson, Henriëtte: Onnutsig, saggeaard en koppig op soek na die waarheid: Henriëtte Anderson het op die plaas Ja-nee, distrik Koffiefontein, hieroor gesels met die skrywer se weduwee, mev Elizabeth le Roux
- Borman, MM: Die alter ego in die romans van Etienne Leroux
- Breytenbach, Breyten: breyten oor leroux
- Collins, Cherié: Saam met Etienne Leroux "was lewe nooit vervelig"
- Collins, Cherié: Etienne Leroux as mens onthou
- Dit moet ’n mens van Etienne Leroux sê
- Engelbrecht, Theunis: "Silbersteins" kom lang pad
- Engelbrecht, Theunis: O, Magersfontein – gaan hy wéér verbied word?
- Engelbrecht, Theunis: Gedagtig aan pa Stephen
- Collins, Cherié: Gedagtig aan my pa Etienne
- Engelbrecht, Theunis: ’n (im)morele boek
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux-aanhalings
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux
- Etienne Leroux en Graham Greene
- Etienne Leroux: "So kliek ons voort terwyl die bomme bars." Skrywers moet waak teen dié gevangeskap.
- Human, Koos: Die sagmoedige oë agter Leroux se donkerbril
- Jacobs, Jeanne Frances: Die karikatuur in die romankuns van Etienne Leroux
- Kannemeyer, JC: Sestig ontkiem in Goudstad
- Odendaal, Bernard: Leroux steeds sentraal in Afrikaanse prosa
- Opperman, AJ: 30 jaar ná Etienne Leroux se dood
- Penfold, Greg & De Kock, Leon: To a dubious critical salvation: Etienne Leroux and the canons of the South African English literature
- Persvrystelling: Sewe dae by die Silbersteins in Gucci
- Prins, MJ: Postmodernistiese tendense in Magersfontein, o Magersfontein deur Etienne Leroux
- Smith, Francois: "Sewe dae" word ’n opera
- Smuts, JP: Etienne Leroux – die pad na die onsienlike: Die skrywer met die donkerbril is dood
- Stephen word toe oornag "Die Skrywer"
- Van Coller, HP: Etienne Leroux as siklusbouer
- Van Coller, Hennie: "Square peg in a round hole"
- Van Coller, Hennie: Om Leroux werklik te ken
- Van Coller, Hennie: Oor bouers en werk
- Van den Berg, LD: Omskrywingskonstruksies in die oeuvre van Etienne Leroux
- Van Rensburg, Rudie: Etienne Leroux en die jaagduiwel [kortverhaal]
- Venter, LS: Kierkegaard se "drei grossen ideen" en die inisiasie van Henry van Eeden (Sewe dae by die Silbersteins)
- Viljoen, Hein: Jock, Silberstein, Boris Gudenov: die tycoons van Etienne Leroux se tweede siklus
- Viljoen, Louise: Etienne Leroux se die 18-44-trilogie bied veelvlakkige waarde
Bronne:
- Kannemeyer, JC. 2008. Leroux: ’n lewe. Pretoria: Protea Boekhuis
Knipseldiens van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (Naln)
![]()
• Erkenning word hiermee gegee aan die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein – NALN – vir die beskikbaarstelling van hul bronne en hulp van hul personeel vir doeleindes van die ATKV-Skrywersalbum.
The post Etienne Leroux (1922–1989) appeared first on LitNet.
In 1990 begin die beplanning wat sou lei na Die reise van Isobelle wat in 1995 verskyn en waarmee Elsa die grote – die Hertzogprys vir prosa – in 1998 verwerf. Die reise van Isobelle is in wese ’n reisverhaal van ’n familie deur ’n eeu (aan Amanda Botha op LitNet). “Isobelle se oorsprong is baie eenvoudig. As dit nie reg gelê het om geskryf te word nie, sou ek dit nie geskryf het nie. Toe ek (in 1981) in Londen was, het Margaret Body van die uitgewer Hodder & Stoughton vir my en Klaas vir middagete geneem. Sy was baie opgewonde oor Poppie en sy sê toe dat ek die lewe van ’n swart vrou oor drie geslagte – dis haar ma en haar ouma en haar kinders in Suid-Afrika – uitgebeeld het, maar waar kom die wit mens van Suid-Afrika uit? Toe sê ek: ‘Ek belowe jou ek sal nog die epiese roman oor ’n wit familie in Suid-Afrika skrywe … daardie selfde goed in Poppie van ’n ander hoek deurgaan.’”
Tydens die KKNK van 1996 word Elsa saam met André Brink vereer met die Afrikaans Onbeperk-toekenning. In die commendatio word gesê: “Haar grootste bydrae tot die kweek van goeie buurskap in ons deel van Afrika is Die swerfjare van Poppie Nongena. Dis ’n roman, dus per definisie fiksie, maar dit is net so sorgvuldig nagevors as haar reisverhale. Die leser kan hom nie in die aangesig van die onthutsende gegewens daaraan troos dat hy met fiksie te make het nie. Daar is waarskynlik geen ander boek wat so onweerlegbaar ’n mens-onterende sisteem blootlê as Poppie nie. ... Dat die verhaal hoofsaaklik deur die Afrikaanse Poppie vertel word, het die Afrikaanse literatuur en die Afrikaanse taal onmeetlik verruim en verryk.” (Die Burger, 23 Maart 1996)
“’n Wonderlike Geweld is ’n boek wat ryk is aan atmosfeer en teksture, wat die leser betrek by intieme en soms intense detail. Vir hierdie leser het die boek ’n amper hipnotiese kwaliteit gehad. Miskien omdat ’n mens weet waaraan hierdie dikwels onskuldige, onwetende alledaagsheid ook geboorte sou gee.”
Oor die skakeling tussen haar reisverhale en romans sê Elsa aan Botha dat elke roman sy kiem in ’n reisverhaal het. Die twee stories in Twee vroue (2002) het albei uit reise ontstaan. “Pampas” speel af in Patagonië en is gebaseer op ’n reiservaring wat sy en Klaas in die St Katherina-klooster in die Sinai-woestyn gehad het. “Dit is iets wat jou daar prik en daardie ding bly by jou. Jy wil dit verwerk. Want ek vind dat as ek reis, is ek oper vir situasies waar ek ’n probleem of iets kan sien wat ek kan ontgin. Die Wahlerbrug (1969) was direk uit ’n ervaring wat ek gehad het in een of ander museum in München. Bonga (1971) was direk beïnvloed toe ek oor die aringa (nedersetting van die Massangano aan die oewer van die Zambezirivier) gevlieg het. Ons wag op die kaptein was direk beïnvloed deur die mense waar ek gebly het in Lissabon toe ek by die Ambassade gewerk het in die maande voor my troue. Die Laaste Sondag (1983) kom direk uit ’n besoek in Angola.
“Ek vermoed Spertyd is ’n boek wat vir velerlei lesers ’n velerlei verskillende dinge gaan beteken. ’n Ryk boek wat baie verskillende invalshoeke kan akkommodeer. Net vanoggend skryf Erns Grundling byvoorbeeld aan my: ‘Waarvan ek veral hou is dat Elsa Joubert nou eers besef al haar boeke – romans en reisboeke – het gegaan oor die storie van die onderdruktes, die gemarginaliseerdes ... Op ’n manier is Spertyd dalk ’n voortsetting hiervan. As ’n mens dink aan bejaardes se uitdagings, hoe hulle uitgeskuif word in die samelewing ...’
Liesbet Delport se oorlogboek was ook op die kortlys vir die M-Net-Boekprys vir 1999. Oor die toekenningsaand wat Berna in die MTN Sundome in North Riding bygewoon het, vertel sy in die rubriek “Stop van Myne” in Die Volksblad (8 Junie 1999): “Maar gelukkig, gelukkig sien jy die beskeie bruin deurtjie met die kennisgewing: M-Net Bookprize so tussen die plekke van vermaak. Dit voel of jy deur die nou poort ingaan om in die reusagtige banketsaal te kom. Jy sluk ’n slag want voor jou oë ontplooi ’n stuk multikultuur soos ’n kleurige kaleidoskoop. Die reënboogkleure van die bont servette laat die tafels soos blombeddings lyk. Swart aandpakke word dowwe kolle tussen die Madiba-hemde en kaftans, die etniese rokke en blink sari’s in skakerings van kersierooi, poublou, kanariegeel en kikoejoegroen. (En jy was nogal bang dat jou grys fluweelnommertjie te flashy vir die geleentheid sou wees!)
Die roman, Met ’n ompad, verskyn in 2002 en Berna het baie geput uit haar eerstehandse ervaring met haar broerskinders wat albei self nieroorplantings gehad het. Behalwe dat daar raakpunte met haar broerskinders is, het sy ook haar stof geput uit haar pa se afsterwe weens nierversaking en haar eie man se afsterwe. “Maar die roman is allermins ’n jeremiade rondom die dramas van ’n gesin waar die dogter nierversaking kry en op ’n skenker-nier wag. Ek glo ’n mens moet jou leser voortdurend hoop gee,” het sy aan Elize Parker (Die Burger, 5 Augustus 2002) vertel.
In ’n huldeblyk in Volksblad van 18 Augustus 2015 skryf Leana Lategan dat vir Berna se vriende, kollegas, studente en lesers was sy ’n “Bloemfonteinse skrywer” al het sy haar wortels in Boksburg gehad. Selfs in haar eerste twee boeke het sy al “aktuele kwessies gebruik soos die verwikkelde sosiale en emosionele situasies van kinders wat met ’n fisieke rem moet leef: die lewe van ’n bloeier, die seuntjie met ’n onooglike geboortemerk, of ’n tienermeisie wat op ’n skenkernier wag.
“Vatmaar bied die leser dieselfde vreugde en stof tot nadenke wat Engela van Rooyen met haar Met ’n eie siekspens dit onlangs en Elsa Joubert dit destyds met Die swerfjare van Poppie Nongena gedoen het. Dis die soort roman wat Mikro met Die koperkan en FA Venter met Swart pelgrim probeer skryf het, maar nie kon nie. Scholtz se roman is derhalwe ’n belangrike gebeurtenis in die Afrikaanse prosakuns.”
Vir Botma was die een groot negatiewe punt van Langsaan die vuur dat die verhale nie ’n geheel vorm nie en nie soos die omslagteks dit beskryf, “een groot verhaal oor die ‘agteruit dae van gister’ is nie.” Botma het voortgegaan: “’n Taamlike teleurstelling, want seker die uitstaande aspek van Vatmaar was juis die manier waarop ’n magdom karakters en stories tot ’n geheel saamgesnoer is.”
“Afdraai is ’n knap kroniek; knap vanweë die krag van sy eenvoud, die byna naïewe vertelstyl, die fyn flitse karakterisering en bowenal die onmiskenbare strekking van menslikheid en van ‘vergeefnis’, ‘erbarming’ en ‘versoening sonder maat’, soos wat die skrywer in sy opdrag en nawoord bepleit.” 
Joan Hambidge som Chokers en survivors op LitNet op as "in your face". "Op ’n vreeslose wyse word die ellendes van die Kaapse Vlakte vir die leser oopgemaak. Indien jy die bundel lees as ’n gesprek met die broer, kry dit ’n ander dimensie by, naamlik om ’n pynlike jeug te verwerk. Om námens ’n broer ’n stuk geskiedenis op te skryf – dalk onbewustelik met die broer as kontrole, as medebelewer van ja-dit-was-so ..."
"En veral sy weersin in wit mense wat voorgee dat hul lewe meer saam maak as dié uitgeworpenes wat altyd aan die agterspeen moet suig. Moenie ’n fout maak nie. Lesers gaan plek-plek geskok wees en selfs aanstoot neem aan Trantraal se stellings en taal. Maar as jy belang stel in hoe jou landgenote lewe, dink en voel oor dié land – oor jóú –is Wit issie ’n colour nie ’n moet. Hier is van die beste stories wat in jare in Afrikaans geskryf is. Ook van die snaaksste en pynlikste. Lees dit en blaas jou kop oop."
Nadat Adriaan en sy gesin vir ’n paar jaar ’n sigeunerbestaan gevoer het, vestig hulle hul in 1981 op Hartnebos(Hartensbos) in die Suid-Kaap en begin hy voltyds skryf. Hy vertrek later na Amerika, maar vroeg in die 1990’s keer hy terug na Suid-Afrika.
“Die direkte verhaal met die bekende gegewe van drank, bordele, ontug en fisieke lyding is plek-plek te konvensioneel om te boei, maar tog goed genoeg om simbool te word. Aangevul en verryk deur die dieper betekenislaag word dit wat pessismisties, nihilerend sou gewees het, optimisties en positief.”
“’n Mens kan niks anders as net lof vir die heldhaftige stryd, mannemoed en ontberinge wat die Suid-Afrikaners moes deurmaak, hê nie. Sommige van hulle het herhaaldelik hul lewens vir hul makkers gewaag, maar wanneer jy vandag met hulle daaroor praat, is daar geen sweem van trots by hulle te bespeur nie – net ’n nederige dankbaarheid dat hulle nog leef – al is dit dan sonder arm of in ’n rystoel.”
In 1994 publiseer Tafelberg Uitgewers vir Meggie wat die verhaal vertel van Meggie, ’n meisietjie wat op twaalfjarige ouderdom saam met haar pa. swanger ma en nog drie kinders na Suid-Afrika kom om hulle fortuin op die delwerye te kom maak. Maar vir hulle werk dinge nie uit soos hulle verwag het nie.
“Wanneer Meggie vertel hoe sy uiteindelik uit hierdie hel ontsnap het, is die leser saam met haar verlig. Sy vind geluk my Maer-Flip wat sy tydens ’n reis na Mosselbaai ontmoet, en Snyman se krag as skrywer kom veral in die onthoubare ontmoeting tussen Meggie en Maer-Flip in die ‘five-forty’ se ‘luggage van’ na vore.” (...)
Sy het altyd geweet dat sy nog eendag oor die Grensoorlog gaan skryf. Sy self was toe nog ’n skoolmeisie en het dit nie werklik beleef nie. In 1999 het sy in Wegkomkans geskryf oor ’n vrou wat só ’n roman wil skryf, omdat dit ’n "macho-ding" was.
"Grensgeval is geen uitsondering nie. Theresa Marais is ’n middeljarige vrou wat skynbaar ’n ekwilibrium bereik het: woonagtig in ’n relatief aangename omgewing, redelik gelukkig in haar bestaan en met haar werk en rustig ná ’n traumatiese egskeiding en woeste seksuele avonture daarna. Nie verniet woon sy in Observatory nie; sy het haar mettertyd ontheg van die aktiewe bestaan en veel eerder die lewe (en mense) afstandelik begin betrag. Hierdie oënskynlik rimpellose bestaan word wreed versteur deur die ontdekking van ’n brief tussen ander briewe en foto’s in ’n boks wat aan haar gestorwe man, Theo (van wie sy al vroeër geskei het), behoort het. Hierdie brief van ’n Kubaanse soldaat (wat tydens die Grensoorlog deur haar man gedood word) aan sy dogter is die motoriese moment wat nie net ’n reeks gebeure laat ontvou nie, maar ook Theresa se onderdrukte herinnerings aktiveer."
